فردوسی

فردوسی

" فردوسی" ،مقاله یی است  از  دکترجلال  خالقی مطلق که  در جلد نهم دانشنامه ی ایرانیکا،نیویورک ، 1999 ،ص 514 تا 523 به طبع رسیده  و شاهنامه پژوه نامور   دکتر سجاد آیدنلو ،استاد دانشگاه ارومیه ، آن را با دقتی در خور ستایش  به فارسی تر جمه کرده و در " نامه ی انجمن " ،شماره ی ، 1/7(: شماره ی مسلسل 25)، درصفحات  178تا206 منتشر ساخته است .

به نظر من ، این نوشته ، یکی از بهترین مقالات تحقیقی در باره  ی فردوسی و شاهکار وی ، شاهنامه است  که به وسیله ی  دانشمندی بزرگ که دقیق ترین تصحیح شاهنامه  راهم  به انجام رسانیده است ، نوشته شده و دردایرة المعارفی که درسطح جهانی به عنوان یک ماخذ مهم تحقیقات ایرانی شناخته می شود ،به زبان انگلیسی و در مدخل " فردوسی :  چاپ شده است. خواندن این  مقاله را به همه ی  فردوسی دوستان و فردوسی  پژوهان توصیه می کنم.(منصور رستگار  فسایی)

چکیده :

با گذشت هزار و چند سال  از عصر زندگی فردوسی  وهزاران کتاب  و مقاله  که در باره  شاهنامه نوشته شده  است ،منابع معتبر  مربوط به  به زندگانی انتقادی فردوسی ، چگونگی  سرایش شاهنامه وویژگیهای  آن بسیار  اندک شمار است،مدخل " فردوسی"  در دانشنامه ی ایرانیکا  که تالیف شاهنامه شناس  برجسته  دکتر خالقی مطلق است ، یکی از این مآخذ  معدود شمرده می شود ودر آن  در شش بخش : 1-زندگانی ،2- محیط و شرایط زندگی اجتماعی ،  3- تعلیم وتربیت  4- مذهب  5- فردوسی و سلطان محمود   6- فردوسی ، شاعر و داستان  سرا ، مهم ترین  نکات  سرگذشت  فردوسی  با بهره گیری انتقادی ازمنابع متقدّم و پژوهش های معاصران  ونیز ویژگیهای اصلی شاعری و داستانسرایی او ،با تحلیل  ددقیق شاهنامه بررسی شده است.

کلید واژه:

فردوسی ، شاهنامه ، محمود غزنی ، ویژگیهای شعری و داستانی.

* اشاره ی مترجم:

مقاله ی حاضر  یکی از مدخلهای  مهم دانشنامه ی ایرانیکاست که به بررسی سرگذشت فردوسی  و نظم شاهنامه و تحلیل کوتاه امّا دقیق برخی از جوانب ادبی  و داستانی  حماسه ی ملی ایران  پرداخته  وچون به قلم یکی از برجسته ترین  شاهنامه شناسان جهان نوشته شده   است ، اعتبار علمی  بسیار  ارزشمند و نکته های تازه ی در خور  توجهی دارد ، از آن جا یی که این مدخل از دسترس  و حوزه ی  توجه بسیاری از  علاقه مندان  و حتی  پژوهشگران  شاهنامه  به دور است  واز سوی دیگر  ضرورت  و اهمیت  مراجعه بدان در فردوسی  شناسی  گزیر ناپذیر می نماید ، ترجمه ی فارسی  آن تقدیم  دوستداران و محققان  شاهنامه می شود.

از

دکتر جلال خالقی مطلق

ترجمه ی

دکتر سجاد آیدنلو

استاد دانشگاه ارومیه

فردوسی

غیر از کنیه ی فردوسی ، ابوالقاسم  و تخلصش ( فردوسی )چیز دیگری ، به طور یقین درباره هویّت خاندان او معلوم نیست ، در منابع گونا گون  و نیز مقدمه  ی بعضی  از دست نویسهای شاهنامه ، نام اومنصور، حسن یا احمد، نام پدرش حسن ،احمد یا علی و نام نیایش ،شرفشاه ذکر شده است( صفا، تاریخ ادبیات ،ص 458 و 489).در میان این اقوال مختلف ، سخن بنداری که شاهنامه را در سال 620 ه.ق، به عربی ترجمه کرده است – اعتبار بیشتری دارد ، او از فردوسی  به صورت : "الامیرالحکیم ابوالقاسم منصور بن حسن الفردوسی الطوسی " (بنداری  ص 3) یاد کرده است.

این که چرا شاعر تخلّص فردوسی را – بر گزیده است روشن نیست ، طبق داستانی   که در مقدمه ی نسخه ی فلورانس  آمده ، هنگام دیدار شاعر با  سلطان محمود  غزنوی ، سلطان شعر اورا اورا پسندید  ووی را فردوسی ( = مرد بهشتی) (خالقی مطلق ،1367 ،ص 92 نامید و این، تخلّص او شد.

به  استناد چهار مقاله ی نظامی عروضی  ( متن، ص 75 ، تعلیقات ، 234) زادگاه او روستای بزرگ "باژ ( یا پاژ، معرب آن فاز ) در ناحیه ی طابران ( یا طبران ) نزدیک شهر توس در خراسان بود، منابع در اینکه  او اهل توس (امروز مشهد) بوده است ،موافقند

تاریخ دقیق تولد او نوشته نشده است  ،اما از آگاهی هایی که شاعر در باره ی عمر خود  می دهد ، سه نکته ی مهم به دست می آید:

نخست:در مقدمه ی داستان جنگ بزرگ  کیخسرو درباره ی خودش می گوید که مرد65 ساله ی تنگ دستی شده است  و دوبار ،این رقم را تکرار می کند ، او سپس یاد آور می شود که هنگامی که  58 ساله بود - وجوانیش از دست رفته- محمود پادشاه شد .( شاهنامه ،تصحیح  خالقی مطلق ،ج4 ،ص 172 بیت 40 -46) ، این نکته قرینه ی  معتبر تری نسبت به سه اشاره ی  دیگر شاعر به 65 یا 68 سالگی خویش است و چون محمود در 287 ه.ق به تخت نشسته ، پس سال تولد ولادت شاعر  329 ه.ق است.

دوم : اشاره یی است  که در داستان پادشاهی بهرام سوم آمده ، آنجا که شاعر از 63 سالگی خود سخن گفته  و تقزیبا 730 بیت  بعد ، دوباره آن( 63 سال) را تکرار کرده  واین نکته را  نیز افزوده است  که هرمزد بهمن ( اول بهمن ماه) به جمعه افتاده  است (شاهنامه مسکو ،ج  7 ص 213 ، بیت 19 ص 256 بیت 657 -659)، بر اساس بررسی های   شاپور شهبازی  در طول سالهایی که  به موضوع  بحث ما  ارتباط دارد، فقط در سال  371 یزدگردی ( برابر با 1003 میلادی ) ، اول بهمن ، روز چمعه بوده است، حال اگر 63 را از این تاریخ کم کنیم، به 329 به عنوان تولد شاعر خواهیم رسید.

قرینه ی سوم  : در پایان کتاب آمده است که فردوسی به 71 سالگی خویش  ونیز روز "ارد"( = 259 اسفند 0 378ش ) اشاره کرده است  واین بار دیگر زاد سال اورا در 329 استوار می کند ( شاهنامه مسکو ،ج9، ص 381و382 ،نیر نک،صفا ،تاریخ ادبیات، ص 459-462، همو ، حماسه سرایی  در ایران ، ص174 پی نوشت 1)

آگاهی ما در باره ی شاعر تا زمان آغاز شاهنامه در حدود 367 ه.ق اندک است، غیر از این که او پسری داشته  که در 359 ه.ق به دنیا آمده  بوده است  و بنابر این  فردوسی باید در سال 358 یا زودتر  ازدواج کرده باشد، درباره  همسر او هیچ اطلاعی به دست ما نرسیده  است  که محتملا زنی فرهیخته  بوده  و می توانسته که چنگ بنوازد ، از این روی  وی به سان  خود شاعر  از یک خاندان  نژاده ی دهقان بوده است  و از آموزه هایی که در این گونه  خانواده ها به دختران  یاد داده می شد – نظیر سواد خواندن  و نوشتن  و تعلیم  برخی هنر ها ی زیبا بهره مند شده بود.

نکته ی دیگری که از مقدمه  داستان بیژن و منیژه  حاصل می شود  ، این است که فردوسی  در جوانی  نسبتا  ثروتمند بود و این موضوع  را نظامی عروضی هم ( متن ، ص ذ75) تایید می کند.

گذشته از محتوای  این مقدمه ، نوع لغات و تعبیرات  و نیز جنبه ی شعری ضعیف تر این داستان درمقایسه با بخشهای دیگر شاهنامه ،آشکارا  نشان می دهد که داستان  از سروده های  دوره ی جوانی  فردوسی است که بعدها  درشاهنامه گنجانده شده است( مینوی ،1346 ،ص 68 -70 ،صفا ، تاریخ ادبیات ،ص 462 – 464 ، همو ، حماسه سرایی،ص 177-179) اما این ، تنها کار ادبی او پیش از سال 367 ه.ق – برابر با 38 سالگی وی نیست  و تا این زمان  فردوسی اشعاری  سروده بود که گُم شده است ، در بعضی تذکره ها ، شعر هایی ( در قالب قصیده ، قطعه  و رباعی ) به او نسبت داده  شده  که شاید شماری از آنها مربوط به این دوره ( پیش از 367) باشد.در سده گذشته ، هرمان اته مجموعه ی این ابیات را گرد آوری  وبا ترجمه ی المانی منتشر کرده است .( نیز نک  تقی زاده  ،ص 133و 134 ،شیرانی ص 130 – 135)

منظومه ی یوسف و زلیخا مسلما از فردوسی نیست ( قریب ،شیرانی ، ص 184 – 276 ، مینوی 1946 ، همو 1346 ص 95 -125...)

بر پایه ی داستانهایی که در مقدمه ی بعضی  از دست نویسهای شاهنامه دیده  می شود ، فردوسی  برادر جوانتری به نام مسعود یا حسین  داشته است ( نک شاهنامه ی خالقی ،ج 1 مقدمه ی مصحح ص 31)

به هر حال ، به استناد سخنان خود فردوسی  ، او شاهنامه سرایی را  بعد از سال  365 ه.ق  آغاز کرده است ( شاهنامه ی مسکو ،ج 9 ص 381 ف بیت 843 )  و از ان جایی  که در دیباچه ی شاهنامه تصریح می کند که کار را پس از  مرگ/ کشته شدن  ابو منصور دقیقی  شروع کرده است ،( شاهنامه خالقی ،ج 1 ص 13)باید در 366- 367 ه.ق بدین کار پرداخته باشد

فردوسی در آغاز ، قصد داشت برای ادامه  دادن کار دقیقی به پایتخت سامانیان ، بخارا ، سفر کند ( همان ،ج1 ص 13 بیت 135 و136 ) تا از نسخه یی  از شاهنامه  ی منثور ابو منصور محمد  بن عبد الرزاق  که مورد استفاده ی دقیقی  و احتمالا متعلق به کتابخانه ی  دربار بود ، بهره بگیرد ،اما پس از این ، دوستی ( در مقدمه شاهنامه ی بایسنقری  به نام محمد لشکری  معرفی شده است ) از همشهریانش  ،دست نویسی  از این منبع را در اختیار  او گذاشت ( شاهنامه ی خالقی ، ج1، ص 14 بیت140 -145 ) ازاین تصمیم  منصرف شد  و کار  را در شهر خویش آغاز کرد ، وی در این جا از حمایت منصور ، پسر ابو منصور، نیز برخوردار بود، طبق گفته ی خود فردوسی این مرد بسیار کریم، جوانمرد  و با وفا بود واعتقاد عظیمی در حق شاعر داشت  و کمک های عالی و در خور توجهی به او کرده بود ( شاهنامه ی خالقی ،ج1ص14و15 ،خالقی مطلق ، 1364 ص 332 -358 ، همو 1356،ص 197 -215) ، هم چنین پس از کشته شدن ایرج ،( تصحیح خالقی ،ج1 ص 121 بیت 513 و 514) آنجا که فردوسی  به اندرز  و سر زنش کشنده ی پادشاه بی گناه پرداخته ، شاید مرادش  از چنین شهریاری ، منصور است.

در سراسر شاهنامه ، این تنها جایی است که فردوسی  آشکارا  از دریافت کمک مالی  از کسی سخن گفته  است و چون این کاررا پس از مرگ / کشته شدن  منصور انجام داده ، دلیلی برای این گمان وجود ندارد  که آن را برای جلب رضایت ممدوح ذکر کرده باشد.

علاوه بر این ،او ستایش منصور را حتی پس از افزودن مدح محمود بر مقدمه ی شاهنامه،حذف نکرده و این نشان دهنده ی  علاقه ی فراوان  وی به منصور است ( و نیز پیش از او به پدرش ، ابو منصور) که چنان با گرایشهای سیاسی و فرهنگی او( ابومنصور ) موافق بوده  است( خالقی ، 1356 ،ص 207 -211)

سال 377 ه.ق  که منصور  در نیشابور دستگیر  و به بخارا برده  و در آنجا کشته شد،نقطه ی عطفی  در زندگانی فردوسی بود، در شاهنامه  از این  زمان به بعد ، هیچ اشاره یی دالّ بر آسودگی جسمی و فراغ فکری فردوسی نیست و درعوض شکایات گونا گونی درباره ی پیری ، فقر و نگرانی  و اضطراب دیده می شود، با این حال  فردوسی توانست تدوین نخست شاهنامه  را در سال 384 ه.ق ، سه سال پیش از بر تخت نشستن محمود ، به پایان برساند.( ترجمه ی بنداری ،ج2 ص 276 فخالقی مطلق 1364، 378 -406 ،همو 1365 ، ص 12و13 ) .

پس از این نیز  کاررا ادامه داد و در سال 387 ه.ق هنگامی که 58 ساله یا اندکی بزرگتر بود ، داستان سیاوخش را به نظم در آورد( تصحیح خالقی ،ج2 ، ص 202 ، بیت 12) ویکسال بعد، دنباله ی این  روایت ،یعنی "کین سیاوخش " را سرود. ( تصحیح خالقی ،ج2 ،ص 379بیت 7)

فردوسی اکنون با جوان  توانگر و شادخوار مقدمه ی داستان بیژن و منیژه  کاملا تفاوت یافته بود ،او از تهی دستی ،پیری ، ضعف بینایی  ودرد پا ،رنجور  وگله مند بود وبه جوانی  خویش با افسوس می نگریست  ولی با این همه، آرزو داشت  که چندان عمر داشته باشد تا  شاهنامه را به سر برساند ، در سال389 ه.ق  فردوسی سرایش  پادشاهی انوشیروان  را آغاز  می کند  و بار دیگر  از پیری ، دردپا ،کم سویی چشم و از دست دادن  دندانهایش  می نالدو جوانیش  را با تاسّف به یاد می آورد ( مسکو ،ج8 ص 52 ) اما با این وصف ،در این سال بسیار فعال است.

در سال  391 ه. ق که فردوسی 61 سال داشت، حدود 4300 بیت  از تقریبا 4500 بیت  داستان انوشیروان  را به نظم کشید ،ویاز این که در این سن  ، باده دیگر مایه ی شادی  و لذت نیست ،شکوه می کند  واز خداوند می خواهد  که تا پایان گرفتن شاهنامه ، اورا زنده بدارد.( مسکو ،ج8 ص 304 و 305  بیت 4277 -4286) ، دوسال  بعد، در 392 ه.ق  ،شاعر مشغول  سرودن روایات  پادشاهی بهرام سوم  تا شاپور  دوم (مجموعا 4 پادشاه و با 76 سال شاهی، در کمی بیش از 700 بیت )  بوده است ، معلوم نیست  که  در این سال  چه حادثه یی  روی داده  که  فردوسی را خرسند تر کرده است ،به طوری که  یک بار در درآغاز پادشاهی بهرام  سوم و بار دیگر  در پایان  پادشاهی  شاپور دوم  ،از علاقه ی خویش به می گساری سخن رانده  است .( مسکو ،ج 7،ص 213 ،بیت 19 ،ص 256 ،بیت 657 – 659).

در نمونه ی نخست ، واژه ی "روزبه " به کار رفته است  که می توان در معنای خوشبخت  یا  به عنوان اسم  خاص دانست  و در هر  دو مفهوم ،در شاهنامه ،دیده می شود در معنای دوم، "روزبه " محتملا نام خدمتکار فردوسی است.

این روزگار شادی به زودی  سپری می شود و دو سال بعد ( 394 ه.ق ) فردوسی  در آغاز جنگ بزرگ  کیخسرو ،ضمن مدح محمود ،به تاکید ازنا امیدیِ  برخاسته  از فقر  و ناتوانی  خویش  شکایت می کند ، او ارزش کار خود  را به محمود  خاطر نشان  می سازد  و از وزیر وی ،فضل بن احمد  اسفراینی  ، می خواهد  که درباره ی شاعر میانجی گری کند تا شاید مورد عنایت  محمود  قرار گیرد .( تصحیح خالقی ، ج 4  ص 169- 174)

سال 396 ه.ق  ، برابر با 67 سالگی فردوسی ، بدترین  دوره ی زندگانی او بود. دراین سال پسر جوان  37 ساله ی  او در گذشت ، شاعر اندوه خویش را  با زبان  حال صمیمانه  و کاملا ساده بیان و از پسرش به سبب پیشی  گرفتن  بر پدر ، در رفتن و تنها گذاشتن او، شکایت  کرده است ، فردوسی از خدا وند می خواهد  که فرزندش را بیامرزد.( مسکو ،ج9ص 138و 139 بیت 2167 – 2184)

در این سوک سروده ، مصراع: " همی بود همواره با من درشت " ( همان  بیت 2175) بسیار قابل توجه است، ایا بین پدر و پسر  اختلافی  وجود داشته است؟ و اگر این گونه  است آن تعارض چه بوده ،؟ فعلا هیچ پاسخی نمی توان  به این پرسش داد.

فردوسی این مرثیه را  در پادشاهی  خسرو پرویز  آورده  و حدودآً 1500 بیت بعد، در اواخر  این بخش  اشاره کرده  که به 66 سالگی رسیده است .( مسکو ، ص 230 بیت 3681).این تاریخ با آنچه خود او پیشتر گفته ، مطابقت ندارد، اما اگر توجیه ضرورت قافیه  و نیز این واقعیت را بپذیریم که شاعر همواره – حتی در چنین موردی – در باره ی ارقام دقیق نبوده است ، می توان تصور کرد که دوره ی پادشاهی خسروپرویز ( اندکی بیش از 4000 بیت)در فاصله ی  سالهای 395 -396  ه.ق  و به هنگام 66 یا 67 سالگی  او به نظم در آمده است. چنین تناقض آشکاری  در باره ی سنّ دقیق شاعر در ضبط :" مرا شصت و پنج و ورا سی و هفت " که در بعضی نسخ آمده ، وجود ندارد . در بخش تاریخ  خسرو پرویز ، فردوسی  از این که  محمود به سبب بدگویی رقیبان  به داستانهای شاهنامه  توجه نکرده است ، گله می کند  و از سالار شاه ،نصر ،برادر جوان  تر محمود – می خواهد  که در باره ی او،پا در میانی کند و توجه محمود را  به سوی شاعر جلب  نماید( مسکو ، ج9 ،ص 210، بیت 3373 – 3378)

از این اشاره ، نخست معلوم می شود  که فردوسی  هیچ پاداشی  از محمود دریافت نکرده بوده و ثانیا  این که وی برخی  از داستانهای شاهنامه  پیش از بردن یا فرستادن همه ی کتاب ، به طور جداگانه  به غزنه فرستاده بوده است . فردوسی مکرر در شاهنامه ،از تنگدستی خویش یاد کرده و بارها  محمود ، برادرش ،نصر ، و سپهدار  اورا در توس – که به نظر می رسد ابوالحارث ارسلان جاذب بوده است( شاهنامه خالقی ،ج1 ، صص 25و 26 اقبال ) ستوده است ، اما هیچ اشار ه ای وجود ندارد که مساعدتی  از این افراد دریافت کرده باشد، بر عکس- همچنان که اشاره شد – او هر بار از بی عنایتی سلطان به  کتابش نالیده است، فردوسی همچنین در باره  شاهنامه ( مسکو ج9 ،ص 381 ) گفته است که مهتران ،نسخه هایی از اشعار وی  برای خود  می نوشتند  و تنها بهره ی شاعر از آنها " احسنت " گفتنشان بود.او فقط از دونفر به نامهای  علی دیلم بودلف و حُیی بن قتیبه  یاد می کند  که یاریگر وی بوده اند  ، در بعضی دست نویسها، علی دیلم و بودلف نام دوشخص است و این با نوشته ی نظامی عروضی ( متن ، ص 77و78 ، تعلیقات ، ص 456 -466) مطابقت دارد که اولی را  کاتب شاهنامه  و دیگری را راوی  آن دانسته است، اگر قول نظامی عروضی درست باشد ، این دو نفر هیچ گونه کمک مالی به فردوسی نکرده اند ، بلکه بسان کاتبان و راویان قسمتهایی از  شاهنامه ، برای بزرگان شهر توس ، آنها نیز از کار فردوسی سود برده اند.

در این صورت، بیت 849 ( مسکو ،ج9 ،ص 381) درچاپ مسکو درست نیست وباید بر اساس ضبط نسخه بدلها و مراجعه به چهار مقاله تصحیح شود.

حُیی قتیبه  به عنوان  مسؤول  امور مالی  توس ،گاه گاهی از فردوسی مالیات نمی گرفته است.

سرانجام فردوسی  در هفتاد و یک سالگی، در 25 اسفند 400 ه.ق ( 8مارس 1010م) شاهنامه را به پایان رساند(مسکو ج9 ص 381 و382) . براساس اشارات نظامی عروضی ( متن ،ص 75) و فرید الدین عطار ( الهی نامه، ص 367، اسرار نامه  ص 189 ، بیت 3204 ) مدّت زمان کلّی  نظم شاهنامه ، 25 سال  بوده است ، در هجو نامه  سه بار سی سال  و یک بار سی و پنج سال ذکر شده است.(تصحیح ژول مول ،مقدمه ،ص 38 بیت  111 ص 80 بیت 11و 20 ،ص 91  بیت 4).

اگر آغاز سرایش شاهنامه  را سال 367ه.ق  و اتمام آن را  400ه.ق  بدانیم ، نظم  آن 33 سال ظول کشیده است و اگر کار سرایش را به پیش از 367ه.ق – نظم بیژن و منیژه  برگردانیم  وزمانی را که  پس از( 400ه.ق ) برای باز نگری  در شاهنامه  صرف شده است ، برآن بیفزاییم ، رقم 35 سال به حقیقت نزدیکتر است.

در شاهنامه بیت هایی است که به نظر برخی پژوهشگران، به حوادث سال 401 ه.ق  اشاره دارد( مسکو ، ج7، ص 114 بیت18-20 ، تقی زاده  : 1362 ص 100 پی نوشت 3 ، مینوی : 1246 ،ص 40)  . احمد آتش ، پیش از دیگران به این موضوع پرداخته  و ادعا کرده است که فردوسی در مدح محمود در دیباچه شاهنامه از کشمیر و قنّوج  در قلمرو او نام برده  و چون محمود  این نواحی   را نخستین بار ،در سالهای 406 و 409 فتح کرده است ،بنابر این فردوسی  آخرین تجدید نظر  شاهنامه را  در  409 یا 410ه.ق انجام داده  وآنرا به غزنه فرستاده است، اوهم چنین  به این نتیجه   رسیده  که محمود برای شاعر صله فرستاد،اما این پاداش  در سال 411 ه.ق و بعد از وفات فردوسی  به توس رسید.

نامهای کشمیر  و قنوج .ه در کنار اسامی دیگری مانند : روم ( غرب ) ،هند، چین ، و غیره  در این ستایش دیده می شود و چندین بار  در متن شاهنامه  نیز آمده است ، به هیچ  روی دال  بر گشوده شدن این دو ناحیه  به دست محمود  نیست ،وجود آنها در این مدیحه  صرفا  از روی اختیارات  و استقلال  عمل شاعرانه  است  و نمی تواند قرینه ی هیچ گونه نتیجه گیری تاریخی باشد.

دانسته های ما درباره ی زندگانی فردوسی ،پس از سال 400 ، محدود به گزارش نظامی  عروضی

  ( متن ، ص 75-83) است  ، بر اساس چهار مقاله ، پس از پایان  شاهنامه ، علی  دیلم نسخه یی از آن در هفت مجلد  فراهم آورد  و فردوسی  به همراه  راوی  ماهر خویش ، ابودلف ،  رهسپار غزنه شد ، در آنجا به یاری وزیر محمود ،احمد حسن میمندی ، شاهنامه را به محمود تقدیم کرد ولی به دلیل رشک ورزی حاسدان واعتقاد مذهبی خود ، با حسن نظر محمود  روبرو نشد و به جای شصت هزار دینار پاداش وی ،پنجاه هزاردرهم ونهایتا  بیست هزار درم ،تعیین شد ، فردوسی ازاین کار دل آزرده گردید  و به حمّام  رفت ، بعد به هنگام خروج  از حمام ، فقاعی نوشید  و صله ی سلطان را میان فقاع فروش  و خادم حمام  تقسیم  کرد  وشبانه  از ترس مجازات محمود ،از غزنه بیرون رفت ،فردوسی ،نخست شش ماه  در هرات در دکان اسماعیل وراق ،پدر ازرقی شاعر ، پنهان شد و سپس در طبرستان  به نزد اسپهبد شهریار ، از آل باوند ،پناه برد ، گزارش سفر او به بغداد که در مقدمه ی تعدادی از دست نویسهای شاهنامه دیده می شود، و نیز داستان  رفتن وی به اصفهان ، بر اساس بخشهای الحاقی ( نک . صفا ،تاریخ ادبیات ، ص 474 – 476 ، مینوی : 1346 ، ص 96-98 ، خالقی مطلق :1364 ،ص 233- 236)، فقط یک افسانه است.

در طبرستان  فردوسی صد بیت  در هجو محمود  سرود ،اما حاکم طبرستان  هجونامه را به صدهزار درم خرید و از بین برد ،از این روی فقط شش بیت از آن به صورت شفاهی باقی مانده که نظامی عروضی آن را ثبت کرده است، بعد از آن، طبق گزارش نظامی عروضی ،محمود از رفتارش  نسبت به فردوسی پشیمان شد  و به توصیه ی  وزیری  که پیشتر از او نام رفت ، یک بار  شتر نیل  به ارزش بیست هزار  دینار نزد او فرستاد ولی هنگامی که شتران از دروازه ی رود بار ، به توس وارد  می شدند ، پیکر شاعر از دروازه  رزان شهر، خارج می شد.

در گورستان ،واعظ طابران ، به دلیل شیعه بودن فردوسی ، اجازه نداد  تا جنازه ی او در قبرستان مسلمانان  دفن شود ولذا پیکر وی در باغ شخصیش ، به خاک سپرده شد،نظامی عروضی یاد آور می شود   که او در سال 510 ه.ق آرامگاه فردوسی  را زیارت کرده است ( درباره ی این مکان ،نک تقی زاده : 1362 ، ص 120 و 121)

با استناد به نوشته ی نظامی عروضی ، از فردوسی تنها دختری  به یادگار ماند و شاعر نیز در واقع صله ی سلطان  را برای  تهیه جهیز او می خواست ،اما پس از وفات فردوسی ، دخترش ،صله  را نپذیرفت  و به فرمان محمود آن مال  صرف تعمیر  " رباط چاهه " بر سر راه نیشابور به مرو شد.

سال در گذشت فردوسی  را دولتشاه سمرقندی (چاپ براون : ص 54) 411 ه.ق ذکر کرده است  و حمد الله مستوفی ( ص 743 ) و فصیح خوافی (ص 129) 416 ه.ق  نوشته اند ،طبق تاریخ نخست ، او به هنگام مرگ 82 سال  و بر پایه ی  گزارش  دوم، 87 سال داشته است.

 بیشتر جزییات  متن  نظامی عروضی  ، نادرست  یا افسانه یی  است (نک   برای نمونه ،مقدمه  ی قزوینی بر چهار مقاله ،صص 14 و بعد ) ، برای نمونه، او مدعی شده که فقط 6 بیت از  هجو نامه  باقی مانده است ، در حالی که در بعضی نسخه های شاهنامه  ، شمار ابیات  آن تا 160 بیت است.

بعضی محققان ،هجو نامه  را اصیل می دانند ( تقی زاده : ص114-116 ،(29-31 pp: Noldeke)

اما محمود شیرانی  ثابت  کرد که بیشتر بیت های آن الحاقی  و یا از متن شاهنامه  است و بنابر این در اصالت هجو نامه تردید نمود .

به سبب بر ساخته بودن  غالب ابیات هجونامه ، نمی توان اساس آن را انکار کرد ، در آنجا بیتهای زیبایی نیز وجود دارد که از متن شاهنامه گرفته نشده  است ، به طور کلی  چنین می نماید که  شیرانی در مقاله اش ،اساساً در پی حمایت و دفاع از محمود  بوده است. ( خالقی : 1363 ،ص 121 ،

  shahfazi:1991P 97-103)

 در هجو نامه بیتی است ( تصحیح مول : مقدمه ، ص 38 بیت 10) که شاعر در آن به حدود هشتاد سالگی خود اشاره کرده است، برپایه این بیت او، هجونامه را پیش از 409 ه.ق سروده است.

بسیار محتمل است که وزیر حامی فردوسی ، ابوالعباس  فضل بن احمد اسفراینی  بوده  که شاعر اورا در شاهنامه ستوده است ،نه آن چنان که نظامی عروضی  (ص 78) نوشته ، احمد بن حسن میمندی ، از این شخص به رغم مقام و موقعیت مهمی که  در دربار  محمود داشته ، هیچ ذکری در شاهنامه نرفته است ، در افسانه هایی که در مقدمه  ی شماری از دست نویس های شاهنامه  آمده ، میمندی به عنوان مخالف فردوسی  ،در دربار محمود ،معرفی شده است.

این وزیر  ،سنّی متعصّبی بود و به شدّت با رافضیان  و قرامطه دشمنی می ورزید  و احتمال دارد  که در عزل اسفراینی از وزارت در 401 ه.ق  وکشته شدن او در 404  و نیز  اعدام حسنک  میکال – که متهم  به داشتن تمایلات  قرمطی گری  بود- در سال 422 ه.ق،  نقش داشته است.

با این وصف ، پس از این که او در سال 401 ه.ق به جای اسفراینی  برمسند وزارت نشست ، زبان مکاتبات درباری  را که در زمان اسفراینی فارسی بود،به عربی برگرداند.میمندی تا 412 ه.ق وزیر بود  وسپس معزول وزندانی شد ووزارت به حسنک میکال  رسید.بنابر این وزیری که گفته شده موجب پشیمانی  محمود از رفتارش  با فردوسی شد،- به شرط صحت ماجرا-  محتملا  حسنک بوده است نه میمندی ، از این روی ،اگر داستان  نظامی عروضی  درست باشد ، تاریخ 416 ه.ق برای وفات فردوسی محتمل تر است .( نک تقی زاده : 1363، ص 111-113).

بعضی از  جزییات گزارش نظامی عروضی در منابع دیگر تایید می شود ، برای مثال ، مؤلف تاریخ سیستان ( تصحیح بهار ص 7و8) نیز از سفر فردووسی  به غزنه  و بر خورد  او با محمود سخن گفته است. نظامی گنجوی ( هفت پیکر ، ص 15،بیت 47 ،همو: اقبال  نامه  ص22 ،بیت 14 همو خسرو شیرین ، ص 24 و 25 بیت 21و 22) و عطار (الهی نامه  ص 367 ،بیت 11-13 ،اسرارنامه ص 188-190 بیت 3203  - 3226، مصیبت نامه ، ص 367 بیت 8)  هم چند ین بار  به اختلاف شاعر و سلطان  به دلیل  ناسپاسی محمود  نسبت به فردوسی  و حتی فقاع نوشی فردوسی  و بخشیدن صله ی سلطان  اشاره کرده است، عطار همچنین داستان خود داری  واعظ  از نماز گزاری بر پیکر فردوسی را نیز آورده است.

افزون  بر این ، در مقدمه  شاهنامه ی بایسنقری، روایتی از سفر نامه ی ناصر خسرو  در سال 437 ه.ق در راه سرخس  به توس ، در روستای  چاهه کاروانسرای بزرگی می بیند و به او می گویند  که این از پاداشی ساخته شده است  که محمود برای فردوسی فرستاد  و چون او در گذشته بود، وارثش  آن را قبول نکرد ، این گزارش  در نسخه های موجود سفر نامه نیست  ،اما سید حسن تقی زاده ( 1362 ، ص 120 و121 ) آن را به احتمال ،اصیل و درست دانسته است ، تیودر نلدکه   33.p1920: )  ) نخست ،آن را جعلی می دانست  ولی بعد نظر خود را تغییر داد.( 1938,p.63,a,1)

هر چند که بعضی  از جزییات متن نظامی  عروضی قابل تردید است ، اما  همواره دلایل قاطعی برای  ردّ همه ی نکات گزارش او نداریم.

محیط  وشرایط اجتماعی:

در مقدمه ی شماری  از نسخ شاهنامه ، پدر فردوسی "دهقانی " معرفی شده است  که گرفتار فشار  و ستم مسؤول مالیات توس  شد،با این که  این اشاره  افسانه یی بیش نیست ،ولی فردوسی بی تردید  از طبقه ی "دهقانان " ( زمین داران /مالکان نژاده ) بوده است.

بر پایه ی متن نظامی عروضی ( ص 75) او یک از دهقانان  توس بود  و در روستای خویش دارایی  در خور توجهی  داشت  که با درآمد آن می توانست  بی نیاز از کمک دیگران زندگی کند ، طبق همان کتاب ( ص 83) فردوسی درون دروازه  ی شهر باغی  داشت که در همان جا نیز دفن شد ( نک جلوتر ،بهار صص148و149)

دهقانان ، حافظ تمدن ، آیین ها  و فرهنگ باستانی  از جمله روایات ملی بودند ( نک مقدمه  مول بر شاهنامه ، ص 7، Noldeke: Geschichile der Perser,p .440 ،صفا ، حماسه سرایی ، ص 62-64)

در شاهنامه ، از یک سو دهقان در کنار "آزاده "  به معنی ایرانی" دیده می شود  و از سوی دیگر ، به همراه "موبد" ( روحانی زرتشتی ) در معنای  " نگاهبان و راوی داستانهای  باستان".

در اینجا داستان برزین- که مربوط به دهقانان است- ( مسکو ج7 ،ص 341-346)برای آگاهی  اجمالی  از ویژگی زندگی این طبقه  سودمند است ، از مقایسه ی این روایت با داستان همسر کشاورز در همان  دوره ی پادشاهی ،( همان ، ص 380-384) تفاوت زندگی  دهقان با با یک کشاورز ساده  آشکار می شود .

در هر حال فردوسی از یکی از خاندانهای نسبتا ثروتمند " دهقان" بوده است  که در سده های دوم و سوم هجری ، بیشتر به منظور  حفظ پایگاه  اجتماعی خویش ، مسلما ن شدند  و به همین دلیل  نه تنها  به رغم مقتضیات  پذیرش دین تازه ، از فرهنگ نیاکانی  خود  روی بر نگرداندند ، بلکه  نگهداری  و انتقال  آن را نیز  هدف اصلی زندگیشان  قرار دادند.

پایه های  شخصیت فردوسی  و روح ملی اثر او، در وهله ی نخست ،زیر تاثیر  خود آگاهی  ملی  این طبقه  و محیطی که نبوغ  واستعداد وی در آن پرورش یافت ، شکل گرفت، خراسان ،حد اقل ،  از زمان ابو مسلم ،مرکز فعالیتهای  سیاسی، مذهبی ،ملی و فرهنگی شده بود ، با ترجمه  و تدوین شاهنامه ی منثور  معروف به شاهنامه ی  ابو منصوری ،به فرمان  ابو منصور  محمد عبد الرزاق  در سال 346ه.ق  که بعدها  منبع اصلی فردوسی  واقع شد- زبان و فرهنگ  ملی  که در جریانهای  پیشین در خراسان کمتر مورد  توجه  بود، ( یا اصلا نبود) ، جایگاه ویژه یی  در نگرش  و اهداف سیاسی  ابو منصور  یافت.( مینوی :1346،ص 52-55)

فردوسی جوان که به هنگام تالیف شاهنامه ی ابو منصوری  بیش از 17 سال  نداشت ، احتمالا بسیار تحت تاثیر این اقدام فرهنگی قرار گرفت ،در این سالها  بود که تربیت دهقانی در کنار احساسات ملی او، فضای مناسبی  را به وجود آورد و بنیانهای شعر وی را پایه ریزی کرد .

برهمین بنیاد، آن چنان که نولدکه نیز یاد آوری  کرده( 1920:pp.36,40,41 ) ایران گرایی فردوسی  در هر بیت شاهنامه آشکار است ،نمود های ایران دوستی  فردوسی  نه فقط  در انتقال  فرهنگ ،سنتها ،آیین ها و ادبیات ایران باستان  به ایران عصر اسلامی  ،بلکه در گسترش فارسی به عنوان  زبان ملی  هم قابل ملاحظه است.

بدین طریق ، کوشش برای حفظ  هویت ایرانی به هنگامی که ایران به بهانه ی وحدت جامعه ی اسلامی با خطر  تازی مآبی  روبرو شده بود ، سرانجام با زحمات  وتلاشهای  فردوسی به ثمر  نشست  و از این  روی ، ایران ، عمیقا مدیون اوست  که پیوندهای تاریخی  و هویت ملی  و فرهنگی آن را مورد توجه جدی  خویش قرار داد.

تعلیم و تربیت:

از آن جایی که  فردوسی بر خلاف بسیاری از شاعران  ،در اثر خویش به اظهار فضل و دانش  نپرداخته ، بحث در باب تعلیم  و تربیت او کار  دشواری است ،در کنار این ، ویژگی خرد مدار شاهنامه ، نشان  می دهد  که ما تنها  با یک شاعر بزرگ روبرو نیستیم، بلکه او کسی است  که فراز و ونشیبهای  زندگی  را با معیار  خرد ارزیابی می کند  واین، بدون آگاهی فردوسی  از دانشهای زمان خود امکان  پذیر نبوده است.

با وجود این ، نلدکه ( 1920.p.40 ) بر این گمان است که  فردوسی  علوم عصر خود بویژه علوم دینی و فلسفی را  به طور رسمی نیاموخته بود و در حدّ  یک شخص باسواد ،از این موضوعات اطلاع داشت.( برای جهان بینی فردوسی : نک خالقی مطلق :1370 ص 55تا 70) .او  هم چنین  معتقد است که فردوسی  پهلوی نمی دانست (1920: P12 P1) در مقابل  ،نظر تقی زاده ( ص 126)  و شیرانی (ص 179 و171 ) این است که فردوسی با دانشهای  روزگار خود  کاملا اشنا بوده است، بدیع الزمان فروزانفر( ص 47-49) و احمد مهدوی دامغانی ( ص 42) بر این باورند که او حتی در زمینه  ی شعر ونثر عربی  نیز معلومات  وسیعی داشته  است.

سعید نفیسی (1357: ص9و10) ، حبیب یغمایی( ص6) و لازار ( PP.25-41 ) پهلوی دانی  فردوسی را می پذیرند  ،اما محمد تقی بهار( 135-96) و شاپور شهبازی  در این باره موافق  نظر نلدکه هستند.

نولدکه  در مقاله ی دیگری به پیروی از تقی زاده  نوشت  که او پیشتر چنان که باید به عربی دانی  فردوسی توجه نکرده بود( 1963: P . 63  )  ولی به نظر می رسد  که وی  این کار را  بیشتر برای جلب رضایت  ایرانیان  و احترام  به آنها  انجام داده است ، به گمان  بسیار ، فردوسی  عربی را در مکتب خانه  آموخته بود.

دشواری  اصلی زبان  پهلوی در عصر فردوسی  و برای  شخصی مانند  او، خطّ آن بوده است ،لذا اگر کسی متنی به این زبان  را برای فردوسی  می خواند ،محتملا  او معنای  کلی آن را در می یافت  ،اما در شاهنامه اشاره یا  قرینه ی مستقیمی  که برای آگاهی فردوسی  از عربی یا پهلوی  دلالت کند ،دیده نمی شود.

او در مقدمه  داستان بیژن و منیژه می گوید که مهربان یارش " دفتر پهلوی " برای وی می خواند ( تصحیح خالقی ،ج3 ص 305بیت 19، ص 306 بیت 22) ولی فردوسی ، شاهنامه  ی ابو منصوری  را نیز "پهلوی"  نامیده است( تصحیح خالقی ،ج 1، ص 14 بیت 143 ) وبر همین اساس ، " پهلوی " را باید " پهلوانی" یا "پارسی فصیح  یا حماسی " معنی کرد ، به هر صورت در شاهنامه  شاهدی  در باره  این که فردوسی  می توانسته   زبان پهلوی را بخواند ، وجود ندارد.

مذهب:

چنان که از متن شاهنامه ( تصحیح خالقی ،ج1 ،ص 10 و 11)  ومنابع کهن ( نظامی عروضی ، متن ، ص 80 و8نصیر الدین قزوینی : ص 251 و252 ) بر می آید ، فردوسی مسلمانی شیعه  بوده است،با این حال ، اخیرا  برخی در مذهب  و تشیع او تردید کرده اند ، گروهی  اورا صرفا  و به طور کلی  شیعه دانسته اند( یغمایی: ص 23 و28) و عده یی  مانند بهار ( ص 1499 این پرسش را مطرح کرده اند  که فردوسی  پیرو کدام  یک از فرق شیعه ( زیدی ، اسماعیلی یا دوازده امامی )  بوده است ؟

نولدکه ( 1920:p 40  )اورا شیعه  می داند ، اما معتقد است  که عضو هیچ یک از  گروه های  افراطی ( غُلاة)  نبوده است، شیرانی ( ص 111-126)  فردوسی را سنّی  یا شیعه ی زیدی  معرفی کرده ، ولی منظور  اصلی او ، دفاع از تسنّن محمود  بوده است، محیط طباطبایی ( ص 233-240) در باره ی  اسماعیلی بودن  فردوسی بحث کرده ، در حالی که احمد مهدوی دامغانی ( ص 20-53 ) به این نظر  رسیده که او شیعه ی 12 امامی بوده است ( ونیز نک: shahbazi: pp 49-53  )

مهم ترین  گواه این نظر که فردوسی سنی  یا شیعه ی زیدی  بوده ، بیتهایی است که در بسیاری از نسخه های  شاهنامه ، در دیباچه  کتاب ، در ستایش  ابوبکر ، عمر وعثمان آمده است ،اما این ابیات به دلایل  لغوی  و سبک شناختی  و نیز از آن روی که تسلسل  وارتباط  بیتها را بر هم می زند ، از افزوده های  بعدی است ( Noldeke : 1920, 49-53  ، یغمایی  : ص 27، خالقی مطلق : 1365 ،ص 28-31)  ، با کنار  گذاشتن این  بیتها ، هیچ شکی در  تشیع  فردوسی  باقی نمی ماند.

هم چنین باید  اشاره کرد که   توس  به مدت طولانی  مرکز تشیع بود( Noldeke: 1920,  ) و خاندان  ابو منصور  محمد بن عبد الرزاق نیز ظاهرا  بر این مذهب بوده اند ،از سوی دیگر ، فردوسی نسبت به مذهب ، اهل تساهل بود وآن گونه   که نلدکه  نیز یاد آور شده ، برخورد او  با مذهب ، معتدل و به دور از هرگونه  تعظیم و مبالغه است  ووی هیچ جا  اعتقاد اسلامی خود را نشان نداده است.

البته  در شاهنامه 0 برای نمونه مسکو ،ج 9 ،ص 315 بیت 56) اشاراتی وجود دارد که حتی  اگرمربوط به منابع  آن بوده باشد، نمی تواند  بر قلم یک مسلمان  متعهد جاری شود( Noldeke : 1920 , pp,38-39 )

اما  از طرف دیگر ، فردوسی  تعصب  جانبدارانه یی به فرقه  مذهبی خویش  اظهار کرده و چنان که از دیباچه  ی  شاهنامه بر  می آید ، آن را یگانه  مذهب درست   و بر حق اسلامی دانسته است، به نظر محققان  معاصر ، این کار  از آن روی است که در سده های  نخستین اسلام در ایران ،تشیع  و حرکت های ملی  در خراسان ، تقریبا  متحد  و هم گام بوده ، چنان که  خلیفه ی بغداد ،  وحامیان  سیاسی  او در ایران،هرگز نتوانستند  جدایی و فاصله  ی قابل  توجهی میان مجوس ( یعنی  زرتشتیان )  ، زندیق (مانویان) قرامطه ( پیروان  مذهب اسماعیلی) و رافضیان ( شیعیان در معنای عام)  ایجاد کنند .( نک : بنداری ،ترجمه ، ص 307و بعد) .صرف نظر از  همه ی اینها ، فردوسی - چنان که نلدکه هم  خاطر نشان کرده است – یکتا پرست  و مؤمنی  میانه رو  بوده است.( Noldeke : 192,pp,36-40 تقی زاده ، ص، 125و 126).

وی بر  فلاسفه  وآنهایی که  در پی اثبات  حقیقت پروردگار هستند ، می تازد  و معتقد است که  خداوند  را نمی توان  با چشم خرد، دل و  دلیل  شناخت ،بلکه  با مشاهده  ی آفریده هایش  باید به وحدانیّت  او اعتراف کرد .( خستو شد)  و بنابر این  خدا را  بی هیچ چون و چرای دینی  می پرستد. ( خالقی مطلق : 1352  ،ص 66-70 همو 1370: ص 55-57).

به اعتقاد فردوسی  هر نیک وبدی  که بر انسان  روی می نماید ،  فقط به  خواست یزدان است  وباور به سعد ونحس بخت یا تقدیر  ، در واقع  کم توجهی  به حقانیت  ،یگانگی  و قدرت خداوند است. این اعتقاد خالص به  وحدانیت وقدرت  یزدان  در شاهنامه  با تقدیر گرایی  یی که احتمالا  از تاثیرات آیین زروانی  عصر  ساسانی است ، در تقابل قرار می گیرد  و گاه  نمودهای تناقض آمیزی در آن  به وجود می آورد ( خالقی  مطلق : 1362 ،2/1 ،ص 107 – 114 ، همو ، 1370 ، ص 55- 68 ، ,banani,pp 96-119 shahbazi,pp,49-59 )

فردوسی  به سبب  تربیت دهقانی  ،با فرهنگ و آیین های باستانی ایران  ،آشنایی  داشت و با مطالعه ی  روایات و سنتّهای کهن ، دامنه  این آگاهی را  گسترده  تر نیز کرد، به طوری که  بعدها  این معلومات بخشی  از جهان بینی  شعری اورا تشکیل  داد،دراین  باره  شواهد بسیاری در شاهنامه یافت می شود  که برای نمونه  می توان  به آیین  باده گساری  اشاره کرد ،به تصریح  شاهنامه ، در معتقدات کهن ایرانی  ، می ،  نشان دهنده  ی واقعیت  ذات ( گوهر )  آدمی است  ( شاهنامه  تصحیح خالقی ، ج5 ص 3  و  4) ، انسان باید  در ایام شادکامی شراب بنوشد ( همان ، مسکو  ج 7 ،ص 192 ، بیت 658 و 659)  ولیکن شادی  وسرور آن است که  از باده خواری  حاصل شود نه  از مستی 0 مسکو ، ج8 ،ص 109 بیت 964 و965 ) . او تازیانی را که با سنت می گساری،  بیگانه اند ، نکوهش می کند( مسکو ، ج9 ، ص 320 بیت 113)

مهم ترین  ویژگی  های اخلاقی فردوسی  عبارت است از  حفظ عفت  وپاکی بیان )  Noldeke,1920,p55 n 2  )، صداقت  و صمیمیت ( تصحیح خالقی ، ج 3،ص 285 ،بیت 2879و2880، مسکو ،ج8 ،ص 206 ، بیت 2626 و 2627 ، صفا : حماسه سرایی ، ص 203 ، یغمایی : ص 14.15 ) ادای  سپاس  به سلف خویش ، دقیقی ،  در  حال انتقاد  صریح از  از شعراو ( تصحیح خالقی  ، ج1 ص 13 ، ج 5 ،ص 75 و 76 بیت 175 و 176)  به همان صراحت  وصداقت ، اندرز گویی  وی به شاهان  برای رعایت  انصاف و داد( مسکو ، ج7 ،ص 114 ، بیت 29-31 ، ج8 ،ص 62 ، بیت 161-166) ، عقیده به جاودانگی  نام نیک ( خالقی ،  ص 156 و 157 ،بیت 1061 و 1062 )، سخن گفتن  زیبا  و ارزشمند ( خالقی ، ج2 ، ص 64  بیت  1014) که این مطابق اصول  رفتار پهلوانی  است ، ولی  در مواقع  چیرگی  دشمنان  بر ایران ، به ویژه  در پایان شاهنامه ، خود او سخت  به مخالفت  با تازیان  و ترکان بر می خیزد.(   Noldeke: 1920 , pp, 41 -38 ).

یقینا  این ویژگی  ها و تلقیّات  در منابع  فردوسی بوده ، اما وی در اثر  خویش آنها را با  یک اعتقاد  کامل  و استوار درآمیخته است ، به طور کلی  چنین می نماید  که ارزش  های اخلاقی  مورد نظر خود فردوسی،  و مآخذ او درتعاملی  دوسویه قرار گرفته است ، بر همین  اساس ،بعضی  از تعالیم  و ضوابط  اخلاقی شاهنامه  مانند : ستایش کار وکوشش و نکوهش کاهلی ،سفارش  به میانه  گزینی ، ذمّ  آز ، علم ستایی ، تشویق  به دادگری  و مدارا ،مهربانی با زنان  و کودکان ، میهن پرستی ، علاقه ووفاداری  قومی ، تخطیه ی شتابکاری ، مشورت و تامّل در کارها ،ستایش  راست گویی  و مذمّت  دروغ ، نکوهش  خشم و رشک،   باور به ناپایداری  جهان – که در جاهای  گوناگون  شاهنامه   ، خصوصا  در پایان داستانها دیده می شود- و غیره، ظاهرا  اصولی است که از سوی فردوسی  ارایه  شده است.( نک : اسلامی  ص 64-73)

باور داشتهای دیگر  او عبارت است از : واقعی  دانستن داستانهای منابع خود ( شاهنامه ، خالقی  مطلق ،ج 1 ،ص 12  بیت 113 و114) و اعتقاد  عمیق به ارزشهای  ماندگار اثر خویش  که این موضوع  بارها  درشاهنامه تکرار شده است.( برای نمونه : تصحیح خالقی ، ج4 ، ص 173 و174 بیت 66 -68، برای شواهد  دیگر  : نک،  یغمایی  ص 15-17،  Noldeke : 1920,pp, 34-35  )

و نهایتا  این که فردوسی  گویا به لطیفه گویی و مزاح نیز علاقه مند بوده است ( برای مثال  درباره ی  رودابه ، نک خالقی ، ج1 ، ص 243 بیت 1158، مزاح منوچهر با زال  ،ص 253 ، بیت 1283-1288، مطایبه  ی سام  وسیندخت  با یکدیگر ، همان ص 262 بیت 1407 -1409 ، ظرافت  مادر  کفشگر جوان  نزد شاه ،مسکو ج7 ،ص 325 ، بیت 336 – 346).

مجموع  این دیدگاهها ی پخته ، فصیح  و صمیمانه  و نیز  تعالیم اخلاقی  در باره جهان  و انسان ، موجب شده است  که فردوسی از همان آغاز  ،خود  را با عناوینی  چون : حکیم ،دانا و فرزانه  بنامد ،لذا وی  با این که  به مکتب  فلسفی  ویژه یی  نپیوسته  و از نظریات  گوناگون  علمی  و فلسفی  روزگار خویش  اطلاعات کاملی  کسب نکرده  بوده است  ، همچون  یک فیلسوف ، به نظر می رسد.

فردوسی  وسلطان محمود

فردوسی  در جاهای  مختلف شاهنامه ، در کلّ حدود 250 بیت- که بعضی از آنها  نیز  بسیار مبالغه آمیز است – به مدح محمود  اختصاص داده  ونام وکنیه اش ، ابوالقاسم  را تقریبا سی بار  آورده است ، اما صداقت  و خلوص او در ده بیت ستایش  منصور ، در دیباچه ی شاهنامه  هرگز در ابیات  مربوط به محمود دیده  نمی شود ،در عین حال آشکارا  یا به اشاره  ،به اندرز محمود هم پرداخته است ( برای نمونه : مسکو  ،ج 7 ص 114.115 بیت 29-140، ج8 ،ص 153 .154 بیت 1700-1704 ،ص 192 بیت 4080. 4081)

اوج این اشارات پوشیده ی   مربوط به محمود ، در پایان شاهنامه  در نامه  رستم ، سپهدار  ساسانیان ، به برادرش  ، درشب نبرد قادسیه  دیده می شود ،مخصوصا  در بیتی  که پیش بینی  می کند  بنده ی بی هنری پادشاه خواهد شد( مسکو  ج9 ، ص 319 ، بیت 103 ) ، این بیت  به مثابه ی پلی است که  مارا از مدح  اغراق آمیز محمود  در شاهنامه  به نکوهش  شدید هجو نامه  منتقل می کند  ،امید فردوسی  به صله ی  محمود  یکی از دلایل  ستایش او بوده است Noldeke ,1920 ,p,34  )  )ولی  آن چنان  که پیشتر  نیز اشاره شد ، درشاهنامه  هیچ نشانی از  دریافت کمک و مساعدت   محمود نیست.( Noldeke , pp,27,29 ).

با قدرت یابی محمود در خراسان ، فردوسی  شیعه مذهب ،سر انجام بر آن می شود  که پس از پایان  کار شاهنامه ، نام اورا در شعر خود بیاورد، موضوع این  بود  که او نمی توانست  منتظر  بماند  تا بعد از  اتمام  کار  ،طبق سنتهای شعر روایی  فارسی ،مدحیه یی بر دیباچه ی بیفزاید ،بلکه ناگزیر بود  ستایش  های مستقلی بسراید  و یا آنها را در  آغاز داستانهایی  که می خواست  بعدها  به غزنه بفرستد ،بگنجاند ،مدایح دیگر نیز  می توانست  در ابتدای  هر یکی   از مجلدات هفتگانه  ی شاهنامه  قرار داده شود ،اما فردوسی  به پایان  شاهنامه  نزدیک  می شد  و محمود  هنوز توجهی  به او نشان نداده بود و این سبب  اشاراتی  تعریض آمیز  به محمود شد تا این که سرانجام ،  در هجو نامه  تقریبا  همه ی مدایح خویش را پس گرفت.

شاعر در هجو نامه ،چند بار از" از این نامه "  یاد می کند  و این باعث شده است که نولدکه (1920: p. 29   )  نتیجه بگیرد  که هجونامه ، به عدوان  ضمیمه  ی شاهنامه  سروده شده  و مراد فردوسی  از این کار، باز پس گرفتن و لغو ستایشهای خویش بوده است ، بنابر این  شاهنامه همان گونه که  فردوسی  نیز در هجویه ی خویش یاد آور شده (مقدمه مول ، ص 38 بیت 3و4) به نام محمود نبوده  است . نظامی عروضی  (متن ، 49و 50)هم این نکته را بیان کرده  است.( هم چنین،نک : shahbazi,1991,pp,83 -10  )

فردوسی ، شاعر وداستانسرا:

در کتابهایی که در باره ی فنّ شعر  نوشته شده  ( مانند : المعجم  شمس الدین رازی ) ، بیشتر به فصاحت و بلاغت و سبک شعری  به عنوان عناصر  ویژه ی  سخن پرداخته شده است، شاهنامه مورد توجه در خور قرار نگرفته است تا  امروز کارهای جدّی اندکی  در باره ی هنر  شعری فردوسی  صورت گرفته است و بر همین اساس  بحث ما نیز  در این موضوع فراتر  از مسایل  و اصول کلی نخواهد بود.

به هنگام  گفتگو  از توفیق  فردوسی  در نظم شاهنامه ، از یک سو باید به تمامیت  شاهنامه  به عنوان یک کلّ توجه داشت  واز طرف دیگر  به ذوق  ونبوغ هنری  فردوسی  در مقام داستان سرا .

در سراسر شاهنامه ،میان لفظ  و معنی  و فکر و احساس  ، تعادل  ماهرانه یی  ایجاد شده است ، نبوغ  فردوسی در آفرینش  یک زبان  شکوهمند و پرتحرک  ، که موجز اما به جا و به دور از تعقید است – دراستحکام سبک او بسیار مؤثر بوده است.

مهم ترین صنایع  وویژگیهای شعری در شاهنامه ،عبارت است از مبالغه ،جناس ،تکرار ،همانندیها( تشبیهات و استعارات) ،تصویر  های گویا و نشانگر، ضرب المثلها، تمثیلات وآموزه های اخلاقی.

مبالغه به عنوان  مهم ترین  اصل زبان حماسه ، به منظور افزایش واکنشها ی هیجانی  و احساسی  خواننده به کار می رود، بعضی از  انواع  جناس  برای ایجاد  موسیقی کلامی است که کشش  و ضرباهنگ زبانی را  با استفاده  از دلالتهای صوتی  بالا می برد،متداولترین  انواع جناس ،یکی آن دسته  است که دو واژه ی مشابه را شامل می شود: به چنگ آر چنگ و می آغاز کن.( مسکو ج5 ،ص 7 ،بیت 19)  ودیگری  چناس آوایی : شد از رخش رخشان و از شاه ، شاد.( خالقی : ج2 ص 125 ، بیت 93) ، کلاه  وکمان و  کمند و کمر. ( خالقی ، ج3 ، ص 147 بیت 675) ، چنین تاثیری ، گاه با تکرار  یک واژه به وجود می آید : بدو گفت  نرم ای جوانمرد ، نرم.( خالقی ،ج2 ،ص 222 ،بیت 683) ، مکن شهریارا  جوانی ، مکن ! ( خالقی : ج5 ،ص  363، بیت 846)

همچنین  گاهی  برخی از  همانندسازیها ،برای تبیین وترسیم یک زبان  تجسمی  و تصویری  به کار رفته است که تصویر  را عینی و ملموس می کند ، در میان  انواع  همسان انگاری های شاهنامه ،نخست باید از مشابهات کوتاه یاد کرد  که در آنها کلمات ِ دالّ بر تشبیه  و مقایسه دیده  نمی شود( استعاره های فشرده ) و دیگر از مقایسه  های  صریح   یعنی تشبیهات،( برای نمونه های دیگر : نک  Noldeke: 1920, pp.66-71  ،صفا،  حماسه سرایی، ص 267-277  )

فردوسی  از تشخیص  : به بازیگری ماند این  چرخ مست ( خالقی : ج 3،ص 56 بیت 474 ) ، ارسال المثل  : همان بَر که کاری ، همان بدروی ( خالقی ج1 ،ص 114بیت 383 ) و تمثیل نیز – که  توضیح یک نکته  و موضوع به یاری   نمونه ی  دیگری است – ( برای مثال  - همان  ص 216 بیت 770-773) به عنوا ن تصویر  استفاده می  کند ، در هریک از این  سه آرایه ی شعری ، بهره گیری  از زبان برای  اندرزهای اخلاقی  استL توانا بود هر که دانا بود. همان ص 4 بیت 14)

از سوی  دیگر  وی  از صناعاتی  که زبان  را پیچیده  یا از معنای  مورد نظر دور می کند ، پرهیز دارد ، از همین روی  استعاره های دشوار ،ساخت های  نحوی پیچیده ،لغز و معما  و عبارات  باستان گرایانه  در شاهنامه بسیار نادر است.  

) Noldeke ,1920 . pp 44 -65   (

استعاره هایی  از قبیل اژدها ، برای شمشیر ، نرگس و جادو  برای چشم، مرجان ، لعل  و یاقوت  برای لب ،لاله برای رخسار،دُرّ برای اشک ، ، دندان  و سخن ، سرو برای  قد و نظایر آن ، بخشی از موضوعات ، بن مایه ها  و تصویرهای سنتی شعر فارسی است.

مهم ترین مقولات  توصیفی  در شاهنامه ، وصف نبرد ،زیبایی انسانها  و جمال طبیعت است ، با این  که  فردوسی  احتمالا بشخصه در نبردی شرکت نداشته ، اما توصیفهایش  از صحنه های پیکار ، بسیار  تصویری و آن گونه  که نولدکه  نوشته ( Noldeke: ibid  )متنوع  وتوام با تحرک وتاثیری مهیّج است چنان که خواننده می پندارد  که وقایع در برابر چشم او روی می دهد  ، داستان دوازده رخ (تصحیح خالقی ، ج4 –ص 3-166) یکی از  نمونه های  ویژه ی این موضوع است.( Noldeke: ibid ).

فردوسی  پهلوانانش را  ساده و آسان به عرصه  نیاورده ، بلکه با آنها زیسته  ودر غم وشادیشان سهیم شده است، او درمرگ  یلان ایران ،اندوهگین می شود ولی  از کشته شدن  دشمنان ایران اظهار  شادی نمی کند.

صفا و صداقت فردوسی ، احساسات  و عواطف  وی را به خوانندگان منتقل  می کند ، هنگام توصیف زیبایی انسانها ، اگر  مورد وصف ، زن باشد ، او در اوج هنرمندی خویش است.( برای نمونه  : نک خالقی ،ج1، ص 183 و 184 بیت 287- 293 )

فردوسی  به عنوان  دهقان ، ارتباط نزدیکی  با طبیعت داشته  و به همین دلیل  توصیف  طبیعت در شعر او ، - برخلاف صبغه ی  تزیینی  اوصاف مثلا شعرنظامی ، - جاندار و طبیعی  است ، در میان  توصیفهای  او از طبیعت ، تصویرهای طلوع و غروب خورشید ونیز  وصف  فصول  سال ، خصوصا بهار  در مقدمه ی  داستانها ، در خور  توجهی ویژه است. ( نک برای نمونه : تصحیح خالقی ، ج5 ،ص 219 و 220 بیت 1-9 )

هنر شاعری فردوسی  با مهارت  او در مقام  یک داستانسرا ،همواه و همگام است ، روایات اصلی  معمولا  با خطبه آغاز می شود که در بر دارنده ی  توصیه های  اخلاقی  ووصف طبیعت  یا احوال خود شاعر است .، در نمونه هایی که  شامل مواعظ اخلاقی  است، ارتباطهایی میان  محتوای  خطبه  و موضوع داستانی که  در پی می اید ، دیده می شود ، از جمله در مقدمه ی  داستانهای رستم و سهراب  ، رفتن کاووس  به مازندران  و فرود پسر سیاوخش . چنین پیوندهایی  گاه  در مقدمه  های شامل  بر توصیفات  طبیعت نیز  به نظر می رسد (خالقی مطلق :1354 ، ص 61- 72 ، همو ، 1369 ، ص 123 – 141 ) . پس از این  خطبه ها ، داستان آغاز می شود و بی هیچ درنگی  ادامه می یابد.

در داستانهای مهم شاهنامه ،روی دادها،نه در شیوه یی  کاملا مستقیم  ارایه می شود که در همان آغاز  ، از کوتاه ترین راه ِ ممکن به  نتیجه بینجامد  ونه به روش  انشعابی ( از این شاخه به آن شاخه) که موضوع اصلی روایت فراموش شود ، بلکه  شاعر جزییات ویژه  ی  وقایع  را بدون  این که  داستان از روند  اساسی خود خارج شود، توضیح می دهد وبدان تحرک و تنوع می بخشد.( برای نمونه : نک : مشاجره ی نگهبان  مهراب با کنیزان  رودابه  در شاهنامه ،تصحیح خالق ،ج1  ،ص 196 فص 468-4،

Noldeke  :  1920,p 17))

بسیاری از  شاعران داستان سرای  پیرو فردوسی ، به ساختار  ابیات مستقل  ، بیشتر از  کلّیت داستان ، توّجه نشان داده اند، در چنین منظومه هایی ، ناظم  بیش از  شخصیتهای  داستان سخن می گوید  و در گفتگو هایی روایی ، تفاوت  بسیار اندکی  میان  منش  و نگرش  اشخاص  داستان  ملاحظه  می شود ، زیرا متکلم  همچنان  ناظم داستان است  که در نقش شخصیتهای  داستان سخن می گوید  ودر نتیجه  در این گونه  داستانها  به استثنای  ویس و رامین  فخرالدین  گرگانی  و سروده های  نظامی ، استقلال  و فردیّت  چهره ها  نسبت  به نوع  (تیپ)  کمتر است.

بر خلاف این،  گفتگو ها در شاهنامه واقع گرایانه  و غالبا مباحثه یی است  وشاعر  از تاثیرات مطلوب آنها  برای نشان دادن  احوال درونی  پهلوانانش استفاده می کند و تا حدودی  از همین روی است  که بسیاری از  قهرمانان شاهنامه  در میان ما زنده اند  وما آنها را را می شناسیم ، با توجه  به این که  پهلوانان شاهنامه چهره هایی  مستقل و اصیل هستند ،گاه گاه ، اختلافهایی بین آنها پیش می اید که منجر به به نزاع و برخورد می شود  و این ، وقایع را سخت پویا  و نمایشی می کند ، نمونه یی از آن ،تعارض موجود در داستان رستم واسفندیار است که ژرف ترین  کشمکش  روانی سراسر شاهنامه  ویکی از شواهد برجسته ی این موضوع  در جهان حماسه تلقی شده است .

( Noldeke: 1920 , p 59)

فردوسی  در افریدن  لحظات اندوه بار (تراژیک ) و نمایشی ( دراماتیک ) نیز بسیار  ماهر است ، از ان جمله است : گفتگوی سهراب با رستم ، آن گاه که  در حال مرگ است ( تصحیح خالقی ، ج 2 ص 185و بیت 856 و- 865-186)واکنش سام  در برابر  نامه ی زال ( همان ،ج1 ،ص 208 بیت 656-666) ، نا فرمانی  اسب با وفای رستم ، رخش ، وبه خطر انداختن  خود، به خاطر رستم ( همان ج2 ، ص ص 26و 27 بیت 2284 – 2287) ، بریدن باربد خنیاگر ، انگشتانش را  و سوزاندن  آلات موسیقی خویش در مرگ  خسرو پرویز  ( مسکو ، ج9 ، ص 280 بیت 412 -418) و غیره.

بخش پایانی  مرثیه  ی فردوسی  در باره  ی پسرش و  و سوگواری  باربد  در مرگ خسرو پرویز  به همراه شماری از  مقدمه های  متعدد  داستانها و بعضی  قطعات  توصیفی  نشان می دهد  که فردوسی  ، شاعر  غنایی  توانایی نیز هست.

Noldeke: 1920.p64)

چنین بخشهایی  در شاهنامه  ، آن را  در مقایسه  با سایر  حماسه های  جهان  برتر می نماید

Ibid: p .54,n2)

 وچون ساده  و کوتاه است ، به روح حماسی  سخن آسیب  نمی رساند  و آن را آهنگین  و لطیف می کند  ، این قطعات غنایی ، خصوصا  به دلیل توصیفات  عشق ، شاهنامه  را به مرتبه یی  فراتر از  یک حماسه  ابتدایی  می برد. Libid:p, 54 n 2)).

 از انجایی که بیشترین بخش  شعر حماسی  پیش از فردوسی  و نیز منبع اصلی  او، شاهنامه ی ابو منصوری ، از بین رفته است، داوری  در باب این که چه اندازه از هنر فردوسی  مرهون  متقدمان اوست  ، دشوار است، بر اساس  هزار بیت دقیقی  در شاهنامه ، ابیات  پراکنده  ی سخنوران  پیش از فردوسی  و گزارش  عربی ثعالبی  آشکار  می شود  که فردوسی  مبدع نبوده  بلکه در هر دو زمینه ی  سبک حماسی و شیوه ی داستانسرایی ، سنّت  موجود را  ادامه داده است.

با این حال  چنان که نلدکه   هم اشاره کرده است ( 1920,pp22-23 ,44-41 )- از توجه  به همین  آثار ، معلوم می شود که فردوسی  نه تنها  در حفظ استقلال  شعری  خویش موفق  بوده، بلکه شعر حماسی  فارسی  نیز  به سبب  رونق شکوهمند  سخن وی ، وام دار اوست.

• ·        توضیح پایانی مترجم:

یاد آوری  چند نکته در باره بعصی  موارد متن اصلی  و تغییرات مترجم لازم است:

1-      بر خلاف شیوه ی مؤلف ، که برای مآخذ  فارسی هردو تاریخ  شمسی و میلادی را با هم  آورده،( مهدوی دامغانی  1993) در کتابنامه و ( نفیسی 1978)در متن  تنها با تاریخ میلادی ذکر شده است که در تر جمه  همچون موارد دیگر ، معادل شمسی  آنها آمده ،( مینوی 1946)، گویا  در اصل  به همین صورت است .

2-      منبع مربوط  به ( خالقی 1967 ) که فقط یکبار  در بحث حمایت منصور بن محمد عبدالرزاق  از فردوسی بدان ارجاع داده  شده است، در کتابنامه  نیست  و صورت درست آن ( خالقی 1985/1362 ) است که  در فهرست  منابع آمده  و با موضوع وشماره  ی صفحات مطابقت دارد(در ترجمه اصلاح شده).

3-      موضوع  برادر فردوسی  در مقدمه  ی بعضی  نسخ شاهنامه  که به پیشگفتار خود دکتر خالقی  مطلق  بر دفتر  یکم  تصحیحشان  ارجاع داده  شده است، در آن جا نیست و محتملا  منظور ،مقدمه ژول مول  بر شاهنامه بوده است.( در ترجمه تغییر داده نشده).

4-      در یکی دو مورد ، شماره  ی جلد  شاهنامه تصحیح  خالقی در متن افتاده  که در ترجمه  افزوده شده است.

5-      ارجاع موردی به داستان بیژن و منیژه  تصحیح خالقی ، از (ج4) اصلاح شده است.

6-      در کتابنامه  ،مقاله " معرفی  و ارزیابی  برخی  از دست نویسهای  شاهنامه "  نوشته ی دکتر خالقی مطلق با واژه ibid  به نامواره  دکتر محمود افشار  ارجاع داده شده که به صورت درست آن ایران  نامه  " تغییر یافته است.

برای اطلاع از کتابشناسی این مقاله به نامه ی انجمن 1/7 ص 202رجوع فرمایید.