اندیشه های حافظ درباره ی شعر و شاعری و زندگی شاعرانه:

اندیشه های حافظ درباره ی شعر و شاعری و زندگی شاعرانه:

از

دکتر منصوررستگار فسایی

استاد باز نشسته ی دانشگاه شیراز و استاد مدعو دانشگاه اریزونا- امریکا

این مقاله بر اساس چاپ شادروان خا نلری از دیوان حافظ و فرهنگ واژگان دیوان حافظ:" کلمات آتش انگیز"* از نویسنده ی این مقاله ، تنظیم شده است و از آنچه حافظ در باره ی شعر و شاعری و مفاهیم ومقاصد آن،به صراحت یا ایما سخن گفته است ،گفگو می کند و اساس بحث براین است که شاعری چون حافظ که به راستی شاعرانه زیسته و شعر را زندگی کرده است در سخن خویش چه اندیشه هایی در باره ی شعر وشاعری دارد،وجریان ذهن خلاق وذوق وطبع خیال پرور خود را چه گونه نشان می دهد وشعر و سخن شاعرانه را به چه نحو،به نقد می کشد و شعر خود راچه گونه درمحیط اجتماعی و سیاسی روزگار خود اثر گذار می بیند وتفسیر می کند و دربرابرمنتقدان ورقیبان خود ،چه عکس العملهایی از خود نشان می دهد...

برای بررسی روند اندیشه ها وواکنشهای شاعرانه حافظ، باید دید که وی در حوزه ی روابط شخصی خود شعررا چه سان می بیند و برای چه مقاصدی به کار می گیرد وچه گونه در موارد مختلف از کارآن کار می کشد و به چه ترتیب، لحظه های

آغازتا انجام آفرینش شعر خود را به تصویر می کشد وچه گونه در عمل ، با شعر خود یگانه می شود وشعر به هستی حافظ

و حافظ به نماد شعر زندگی شده ی خود ،بدل می شود .بدین ترتیب است که حافظ،شاعری خود رامیراث ازلی می شناسد:

شعر حافظ،از زمان آدم ،اندر باغ خُلد دفتر نسرین و گل را زینت اوراق بود 10/202

وآنچه را می بیند وبدان می اندیشد، در کارگاه "خیال"خود به شعر در می آورد:

بیا که پرده ی گلریز هفت خانه ی چشم کشیده ایم،به تحریر ِکارگاه خیال 5/297

او در خیال خویش، لعبت بازیهای عجیبی دارد به دنبال جلب دل صاحب نظران است و به همین جهت کوششی شگرف در خلاقیت دارد :

در خیال‌ این‌ همه‌ لعبت‌ به‌ هوس‌ می‌بازم‌ بو که‌ صاحب ‌نظری‌ نام‌ تماشا ببرد 5/124

حافظ خیال خود را به گلستانی پر نقش و نگار همانند می داند که سرشار از عشق است:

هم گلستان ِخیالم ،زتو ،پُرنقش ونگار هم مشام ِدلم ، از زلف سمن سای تو،خوش 4/282

طبع شاعرانه ی حافظ در این کار گاه، به خلق "شعر هایی " می پردازد که خود شاعر رانیز متحیر می سازد که نتیجه الهام الهی است یا زاده ی فکر خود وی،"سحر حلال" است یا "معجزه" که سروش ، یا جبرییل، روح القدس و... آن را برایش هدیه آورده است:

معجز است این نظم، یا ِسحر ِ َحلا ل؟ هاتف آورد این سخن ، یا جبرئیل ؟ 4/1077

حافظ درونی پر غوغا دارد که شعر خویش را پژواک وصدا و بازتاب آن نداها می شمارد:

در اندرون من خسته دلندانم کیست که من خموشم و او در فغان و در غوغاست 3/26

ندای عشق تو دوشم در اندرون دادند فضای سینه ی حافظ هنوز پر ز صداست 10/26

و به همین جهت است که در شعر حافظ، "هاتف " و "سروش" یا نظایرآسمانی آنها ، نداگران و الهام بخشندگان مبهم غیبی و مبشران خلاقیت هنری همیشگی شاعر به شمار می آیند که منشاءغوغای درونی وی رابازگو می کنند و "همزاد" و "تابعه" ی شاعرانه ی وی را معرفی می کنندو ذکر نام آنها در شعرحافظ همیشه ،نشان دهنده ی ظهور اندیشه ای تازه وفکری بدیع و نو ومغایر با باورهای رایج ،درذهن و کلام حافظ است که شاعرعالما عامدا،آنها را برای قدسی کردن شعر خویش به کار می گیرد وآنان را الهام بخش ورساننده ی پیام شعر خود از جهان افلاکی به شاعری خاکی می نمایاند ومعمولا زمان این الهامات غیبی فرخ و مبارک را "سحر" ،"دوش " "آن روز"و مکان آن را " میخانه وگوشه ی آن" که جای بی خبری و بی خویشتنی است،ذکر می کند که در تعبیری نمادین از لحاظ زمانی می تواندهنگام ظهور روشنی سحر وبامداد و روزیعنی شعر، واز لحاظ مکانی، جایگاه بیخودی و رهید گی از خویش در هنگام ساخت سخن باشد که :

در اندرون من خسته دلندانم کیست که من خموشم و او در فغان و در غوغاست 3/26

به همین جهت است که گاهی حافظ درانعکاس نداهای درون پر غوغای خویش ،طبع خود را "طوطیی"می شمارد:

واله وشیداست دایم همچو بلبل در قفس طوطی طبعم زعشق شکّر و بادام دوست 2/63

همان کاری که خا قانی در بیتی بدان اشاره دارد:

هرچه عقلم در پس آیینه تلقین می کند من همان معنی به صورت بر زبان می آورم (خاقانی)

که طبعا طبع شاعرانه ی حافظ، آنچه را که استاد ازل گفت بگو، می گوید ،حافظ ،صدای قلم را سماع روحانی

خلوتیان ملکوت می خواند:

درون ِ خلوت ِ کروبیان ِ عاَلم ِ ُقدس صریر ِ ِکلک ِ تو،باشد َسماع ِ رو حا نی 18/1032

درپس ِآینه طوطی صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو ،می گویم 2/273

و طبیعی است که حافظ، در سخن خویش، خود را " طوطی شکر خای"و شاعران دیگر را" طوطیان" و هندیان شاعر چون "امیر خسرو دهلوی و امثال وی را" طوطیان هند" بخواند:

شکرفروش‌ - که‌ عمرش‌ دراز باد – چرا تفقّدی‌ نکند طوطی‌ شکر خا را؟! 2/4

کنون که چشمه ی قند است،لعل نوشینت سخن بگوی و،زطوطی شکردریغ مدار 4/242

شکّر شکن شوند ،همه طوطیان هند زاین قند پارسی ، که به بنگاله می رود 3/218

و قلم را "طوطی خوش لهجه ی شکر خای " می خواند:

آب حیوانش زمنقاربلاغت، می چکد طوطی خوش لهجه، یعنی ِکلک ِ َشکّر خای ِ تو 6/402

بدین ترتیب "هاتف ،سروش "وظیفه ی بیان الهام بخشی های نا خود آگاه پر غوغای حافط را به

" طوطی طبع"و "طوطی کلک" حافظ واگذار می کنند و در نمونه های زیر می بینیم که حافظ این سه واژه را با چه مقاصد متنوع ومتفاوتی به کار می برد:

1-هاتف :[ت ِ ] (ع ص ) آوازدهنده . خواننده . آوازکننده .آوازدهنده ای که خود او را نبینی . بانگ دهنده:

یکی هاتف انداخت در گوش پیر که بی حاصلی رو سرخویش گیرسعدی

هاتف در شعر حافظ ، گاهی همان سروش است ،یعنی هر فرشته ای که پیغام آور باشد عموماً و فرشته ای کهپیغام و مژده آرد خصوصاً که هاتف غیب نیز گویند. فرشته که پیغام خیر آرد.فرشته ٔ پیغام آور و ملک وحی که به تازی جبرئیل گویند و فرزانگان یعنیحکمای تازی عقل فعال و دانایان فارسی خرد کارگر خوانند. همان که در فرهنگ اسلامیجبرئیل خوانند:

هاتف ،آن روز ،به من مژده ی ِ این دولت داد که برآن جوروجفا صبر و ثباتم دادند 6/178

سحر زهاتف غیبم رسید مژده به گوش که دور شاه شجاع است ،می ،دلیر بنوش 1/278

هاتف غیب :سروش ،فرشته یی که حافظ اورا سروش ِعالم ِغیب هم می خواند وازسوی خداوند ،به بندگان نیک، پیام می آورد.

بیار باده ، که دوشم ، سروش ِ عالَم ِ غیب نوید داد که: "عام است فیض رحمت ِ او" 4/397

ساقی بیا که هاتف غیبم به مژده گفت با درد صبر کن ! که دوا می فرستمت 9/91

ورک موارد دیگر: 3/184 ،1/278

هاتف میخانه :نداگری که در میخانه و به هنگام مستی حافظ پیام اورا می شنود :

بیا که هاتف میخانه ،دوش با من گفت که در مقام رضا باش و از قضا مگریز 7/260

سحرم، هاتف ِ میخانه ، به دولت خواهی گفت: باز آی ! که دیرینه ی ِ این درگاهی 1/479

هاتف آن روز به من مژده ی این دولت داد که بر آن جور و جفا ، صبر و ثباتم دادند 6/178

سحرزهاتف غیبم رسید مژده به گوش که دور شاه شجاع است ، می دلیر بنوش1/278

هاتفی از گوشه ی میخانه دوش گفت : ببخشند گنه ، می بنوش 1/279

( ب):سروش:

چه گویمت که به میخانه دوش مست وخراب سروش عالم غیبم چه مژده ها داده است3/37

عفو الهی بکند کار خویش مژده ی رحمت برساند سروش 2/279

بیار باده که دوشم سروش عالم غیب نوید داد که عام است فیض رحمت او 4/397

(ج)- روح القدس:دکتر پور جوادی آن را "همان نور آسمانی یا عقل فعّال یا جبرئیل و روح القدس و عقل وفلک قمر می دانند. (نشر دانش 43) :

روح القدس آن سروش فرّخ برقبّه ی طارم زبرجد

می گفت سحرگهان که یا ربّ! در دولت و حشمت مخلّد

بر مسند خسروی بماناد، منصورِ مظفّرِ محمّد 1-11/1066

رک موارد دیگر: 6/171، 8/278،2/279 ،6/281 ،6/390

(د)- طوطی:

2-سروش:

عفو الهی بکند کار خویش مژده ی رحمت برساند سروش (2/279)

سروش خجسته:فرشته ی فرخنده و مبارک خبر:

الا ای همای همایون نظر خجسته سروش ُمبا رک خبر 5/1056

سروش عالم غیب:فرشته‌ پیام‌آور از جهان‌ غیب‌ :

چه گویمت که به میخانه دوش مست وخراب سروش عالم غیبم ، چه مژده ها داده است 3/37

ورک موارددیگر: 4/397 ، 21/1035

سروش عالم غیب:

بیار باده که دوشم سروش عالم غیب نوید داد که عام است فیض رحمت او(3/397

سروش فرّخ:طایرقدسی :پرنده ی بهشتی،فرشته ی پیام آورغیب:

روح القدس آن سروش فرّخ برقبّه ی طارم زبرجد

می گفت سحرگهان که : یا ربّ در دولت و حشمت مخلّد

بر مسند خسروی بماناد منصورِمظفّرِمحمّد 1-11/1066

سروش مبارک خبر:فرشته یی که خبرهای شادکننده می آورد.

الا ای همای ِ همایون نظر خجسته سروش ِ ُمبا ر ک خبر 5-5/1056

اما گاهی نیز حافظ ذهن وخیال خودرا در صید مضامین و مفاهیم شاعرانهی تازه، به شاهینی چالاک شبیه می داند

که به دنبال شکارهای طرفه و بزرگ است:

نه هرکو،نقش ِ نظمی زدکلامش دلپذیر ُافتَد َتذرو ُطرفه،من گیرم ،که چلاک است شاهینم 7/348

و فکر بکر حافظ به عروسی همانند ا ست که مهریه ای گران دارد:

دخترفکر بکرمن ،َمحرَم مدحَت ِ تو شد ، مَهر ِچنان عروس را،هم به کفت حواله باد 7-8/1064

و همان عروس بکری است که با حسنی جمیل خود نمایی می کند:

آفرین برکلک نقّاشی ، که داد، بکر ِ معنی را، چنین ُحسنی ،جمیل 2/1077

بکر ِ اندیشه جمیل است کنون می باید گوشوارش ز ُدر و دانه ی توران شاهی

گاهی " خیال " در ذهن حافظ هما ن " وهم" است که راهروان آن کسانی چون حافظ هستند:

دروَهم، می نگنجد،کاندر تصوّر ِعقل آید به هیچ معنی،زاین خوبتر،مثالی2/455

ذروه ی کاخ ِرتبتت راست ز فرط ِ ارتفاع راه روا ن وهم را راه ِ هزارساله باد 3-8/1064

حافظ کمال شاعرانه ی خود را حاصل خون جگر خوردنها ی خویش در تر بیت طبع وذوق خویش می شناسد:

هاتف ،آن روز ،به من مژده ی ِ این دولت داد که برآن جوروجفا صبر و ثباتم دادند 6/178

گویند :سنگ لعل شود در مقام صبر آری شود ولیک به خون جگر شود 2//221

اما حافظ،صبر و پایداری شگرف خود برای به خاطر به دست آوردن" شاخ نباتی" می داند که در واقع عامل کمال

شعراوست که نام ، محبوب شاعر را تداعی می کند:

این همه شهد و شکر کز سخنم می ریزد اجر صبری است کزآن شاخ نباتم دادند8/312

وعشق به اوست که کلمات شعرش را اثر گذار و آتش انگیز می سازد:

غلام‌ آن‌ کلماتم‌ ،که‌ آتش‌ انگیزد نه‌ ، آب‌ ِ سرد ، زند درسخن ،‌برآتش‌ تیز4/260

و هر بیتش را را به بیت الغزل معرفت تبدیل می کند:

شعر حافظ ،همه بیت الغزل معرفت است آفرین برنفس دلکش و لطف سخنش (9/275)

و بدان جاودانگی می بخشد:

حافظ ! سخن بگوی که که بر صفحه ی جهان این نقش ماند از قلمت یادگار عمر 9/248

طبع شاعری حافظ: ( طبع عبارت از قریحه ی شاعرانه ، ذوق شاعری، ذات و سرشت ، خوی،طینت،

نهاد وگوهر ی است که منشآءخلاقیت شاعرانه است وحافظ ، طبعی لطیف وروان وسلیم دارد که آن را به عروسی پر زیور وآراسته و طوطیی شکر خای و... شبیه می داند که هر صاحب ذوقی ازخلال شعر حافظ،از آن باخبر می شود و درسخن حافظ ، تصویرها و توصیفات مختلف ولی آشنایی داردو خواخه ی شیراز ،ای طبع جون آب را قسمت ازلی خود می داند:

حافظ از مشربِ قسمت‌، گله‌ بی‌انصافی‌ است‌ طبع‌ چون‌ آب‌ و غزل‌های‌ روان‌ ما را بس ‌8/262

طبع سلیم حافظ:

حافظ ارسیم وزرت نیست چه شد شاکر باش چه به ازدولت لطف سخن و،طبع سلیم؟ 11/360

چو عندلیب، فصاحت فروشد ، ای حافظ ! تو ، قدر ِ او، به سخن گفتن ِ دری بشکن 7 /391

آب‌ حیوانش‌ ز ِمنقاربلاغت‌ ، می‌ چکد زاغ‌ کلک ِ من ،‌ بنامیزد !! چه‌ عالی‌مشرب‌ است‌!! 8/30

طبع شکّرخای حافظ:

آب حیوانش ز منقار بلاغت می چکد طوطی خوش لهجه ،یعنی طبع ِ شکّر خای تو ( 6/402)

مشاطه ی طبع:

ازخیا ل‌ لطف‌ مِی‌ مشّاطة ی چالا ک ِ ‌طبع‌ درضمیربرگ ِ‌گل‌ خوش‌می‌کند پنهان‌ گلاب 4/14

طبع خوش باش:

برفت و طبع ِ خوش باشَم، حزین کرد برادر با برادر ، کی چنین کرد؟! 12/1046

طبع سخن گزارحافظ:

حافظ اگرچه در سخن خازن ِ گنج حکمت است از غم ِ روزگاردون طبع سخن گزارکو 7/406

طبع شعرحافظ:

کنار آب و پای بید وطبع ِشعرویاری خوش مُعاشِر،دلبری شیرین و،ساقی ، گلعذاری خوش 1/283

تفریح طبع:

از پی‌ ِ تفریح‌ ِ طبع‌ و، زیور ِ ُحسن‌ و طرب‌ خوش‌ بود ترکیب‌ ِ زرّین‌جام ،‌ با لعل‌ ِ مذاب 3/14‌

طوطی طبع حافظ:

واله و شیداست دایم ،همچو طوطی ،در قفس طوطی طبعم ، زعشق شکّر و بادام دوست ( 2/63)

غلام طبع:

به خنده گفت که حافظغلام طبع توام ببین که تا به چه حدّ م همی کند تحمیق . 9/292

لطف طبع:

زشعر دلکش حافظ کسی بود آ گاه که لطف طبع و سخنگفتن دری داند. 1/174

3- طوطی: مرغ زیبای سخنگویی است که در این جا می تواند تصویری استعاری برا ی خود حافظ باشد و در مقابل "زغن "قرار گیرد که تصویر رقیبان شاعر است. در آن دیار که طوطی کم از زغن باشد:در سرزمینی که طوطی

بی ارزش تر از گوشت ربا ست و مرغ سعادت هرگز بر سر کسی سایه نیندازد.

همای گو مفکن سایه ی شرف هرگز برآن دیار که طوطی کم از زغن باشد 4/156

کنون که چشمه ی نوش است لعل شیرینت سخن بگوی و زطوطی شکر ،دریغ مدار 4/242

طوطی خوش لهجه:طوطی خوش کلام:تصویری برای قلم سخنور حافظ:

آب حیوانش ، زمنقار ِ بلاغت می چکد طوطی خوش لهجه،یعنی ِکلک ِ َشکّر خای ِ تو 6/402

طوطی شکرخا:اصافه ی وصفی، تصویری استعاری برای ناطقه ی انسانی.حکیمی که طوطی ِ شَکر خای ِ ناطقه ی انسانی را ، در مُحاذات آیینه ی تأمُّل ِ عرایس ِ معانی ، به أدای ِ د لگشای ِ" إنّ َ مِن ألبیان ِ لَسِحرا "، گویا کرد ،( مقدمه ی محمد گلندام بر دیوان حافظ)

شکر فروش چنین نیست ، هیچکس دیده است سخن شناس کند طوطی شکرخارا ( مولوی)

طوطی‌ ِ شکرخا: طوطی‌ که‌ شکر می‌جود، تصویر استعاری عاشق‌ (: حافظ‌ ) شیرین‌گفتارو شیرین‌سخن است‌.تفقّدی‌ نکند طوطی‌ ِ َشکر خا را؟! : معشوق‌، شکرفروشی‌ است‌ که‌ به‌ طوطی‌ شیرین‌سخن‌ خویش‌ (: حافظ‌ )لطف‌ نمی‌کند (از سر مهر با او سخن‌ نمی‌گوید و تلخ‌گفتار است‌)

شکر فروش‌ - که‌ عمرش‌ دراز باد – چرا تفقّدی‌ نکند طوطی‌َشکر خا را؟! 2/4

طوطی صفت:صفت مطلق مرکب . طوطی وار،همانند طوطی کسی.با خصوصیتهای طوطی.کسی که مانند طوطی است و اوصاف اورا دارد:

آقای دکتر مجتبایی این بیت را ناظر بر آیه 50 سوره ی انعام می دانند که:" إ ن اتّبع الّا ما یوحی الیّ " (مجتبایی 191تا 196)و نتیجه می گیرندکه :" حافظ نیز تمثیل طوطی و آینه را به کار برده ،و با القاء رابطه یی پنهان میان این تمثیل و آیه یی از کلام الهی ،مسأله ی استهلاک اراده ی سالک را در اراده ی حق به روشنی باز نموده است و تنها در یک بیت ،بدون این که چیزی برکلام وی بتوان افزود ، هرچه گفتنی بوده ،گفته است در حالی که بحث درمورد تسلیم و رضا و اراده و اختیار ،دامنه یی بس دراز وگسترده دارد، کلام حافظ ،در بلاغت و ایجاز ،در حد

اعجاز است ." (مجتبایی ،همانجا ).

شادروان هروی در توضیح این بیت حافظ نوشته اند:" در بادی امر تصور می رود مراد شاعر این است که من مثل طوطی برابر آئینه ،آنچه را استاد سخن آموز می گوید ، تکرار می کنم اما شاعر به عنوان "طوطی پس آینه " برای خود دونقش در نظر گرفته : دریافت کننده و القا کننده:

1- در نقش دریافت کننده ،شاعر طوطی مقلّدی است که آنچه استاد ازل یعنی خالق او به وی تلقین می کند ،باز گومی کند.

2-همین طوطی مقلّد ،در نقش استاد سخن آموز،درپس آینه ایستاده و به طوطی مقابل آینه ،سخن گفتن می آموزد

3-،بنابراین می خواهد بگوید استادی که هم به انسان تعلیم می دهد ،خود از مبداء و منشاء دیگری الهام می پذیرد.حاصل معنی این که گرچه من خود به مثابه استاد سخن آموز، در پس آینه ایستاده ام –یبا اشعار خود سخن آموزی می کنم- امّا من هم آنچه را که استاد ازل می گوید طوطی وار بر زبان می آورم تا طوطیانی که در برابر آئینه نشسته اند،این سخنان را تکرار کنند." (هروی 1569)

در پس آینه ،طوطی صفتم داشته اند: درحالی که آموزگار من خود در پشت آدینه ایستاده است و کسی او را نمی بیند،من مثل طوطئی هستم که اورا در برابر آیینه نگهداشته اندومرا مانند طوطی در مقابل آئینه قرار داده اند."...اشاره دارد به روش سخن آموختن به طوطی و آن روشی مشهور و نماد مقلّدانه سخن گفتن است ،استاد سخن آموز ،پشت آیینه پنهان می شود و الفاظی به رابه زبان می آورد و طوطی ،در مقابل آینه ،به تصوّر راین که با طوطی درون آینه سخن می گوید ،از جنس خود سخن گفتن می آموزد.(دهخدا) .

شهمردان بن ابوالخیر نیز در نزهت نامه ی علایی به این روش اشاره کرده و گفته است :" آموزش طوطی چنان است که آیینه یی برابرش بدارند ،تا او صورت خویش در او می بیند ،ویکی در پس آئینه ،آنچه خواهد که اورا در آموزد ،می گوید ،او چنان داند که طوطی دیگر است،درآن می نگردو آوازش می شنود ،پس حکایت باز کند.." (مجتبایی 124)

در لباس بشرٌ مثلکم ارشاد رسول فضل من بهرتو طوطی ّ پس آینه است . (آنندراج)

من چو طوطی و جهان در پیش من چون آینه است لاجرم معذورم ار جز خویشتن می ننگرم

عطار در اسرارنامه آورد:

شنودم من که طوطی رادر اوایل نهند آئینه یی اند ر مقابل

چو طوطی روی درآئینه ببیند چو خویشی را به هر آئینه ببیند

یکی گوینده ،خوش الحان و دمساز برآرد از پس آئینه ،آواز

چنان پندارد آن طوطی ِ دلبر که هست آواز ِآن طوطی ِ دیگر

چو حرفی بشنود،گردد دلش شاد به لطفی گیرد او حرفی چنان یاد

وجود آیینه است ، امّا ، نهان است عدم ، آئینه را ،آئینه دان است

هرآن صورت که در نقص وکمالی است دراین آئینه ، عکسی و خیالی است

چوتو جز عکس یک صورت نبینی همه، با عکس خیزی و ، نشینی

توپنداری که هر آواز و هر کار ازآن عکس است، کز عکسی خبردار

ومولوی از این داستان برای بیان معنا و داستان دیگری استفاده می کند ودر کار تعلیم و تلقین ،تجانس و الفت میان مرید و مراد و معلّم و متعلّم را شرط ضروری می داند و،چنان که طوطی باید از صوورت و عکس طوطی سخن بیاموزد.(مجتبایی 195) . مولوی در دفتر پنجم مثنوی چنین می سراید:

آه از آن روزی که صدق صادقان باز خواهد از تو،سنگ امتحان

صوتکی بشنیده ،گشتی ترجمان بی خبر از گفت خود چون طوطیان

طوطئی در آینه می بیند او جنس خود را پیش اوآورده رو

در پس آیینه آن أُستا نهان حرف می گوید ادیب خوش زبان

طوطیک ،پنداشته کاین گفت پست گفتن طوطی است کاند آینه است

پس زجنس خویش آموزد سخن بی خبر از مکر آن گرگ کهن

گفت را آموخت زان مرد هنر لیک از معنیّ و سرّش بی خبر

عقل کلّ را از پس آئینه ،او کی تواند دید؟ وقت گفت و گو

ناگفته نماند که آموزگار طوطی ، چون طوطی سخن وی را درست تکرار می کرد به وی شکر(قند،نقل،شیرینی )می داد و همین کار طوطی را شرطی می کردوبه درست تکرار کردن سخن آموزگار وا می داشت :

بلی نعامه و طوطی دو طایرند ولیک غذای آن شکر آمد غذای این اخگر. ازرقی

واله و شیداست دایم همچو طوطی در قفس طوطی طبعم زعشق شکّروبادام دوست ( 2/63)

الا ای طوطی گویای اسرار مبادا خالیت شکّر زمنقار (1/240)

کنون که چشمه ی قند است لعل نوشینت سخن بگوی و ز طوطی شکردریغ مدار( 4/242)

طوطئی را ، به خیال شکری دل، خوش بود ناگهش سیل فنا ،نقش امل ،باطل کرد (2/130)به همین دلیل طوطی را شکر خای خوانده اند و عذای او را شکر دانسته اند وگرنه طوطی در جنگل ها چگونه شکر می یابد تا غذای خود سازد:

آب حیوانش ز منقار بلاغت می چکد طوطی خوش لهجه یعنی طبع ِشکّر خای تو( 6/402)

طوطی طبع:اضافه ی تشبیهی:حافظ ، طبع و ذوق شاعرانه و خوش سخن خود را به طوطی سخن گویی تشبیه کرده

است که شکر و بادام را بسیار دوست دارد

کنون که چشمه ی قند است لعل نوشینت سخن بگوی و ز طوطی شکر دریغ مدار ( 4 /242 )

آب حیوانش ز منقار بلاغت می چکد طوطی خوش لهجه یعنی کلک شکر خای تو( 6/ 402)

واله و شیداست دایم ،همچو طوطی ،در قفس طوطی طبعم ، زعشق شکّر و بادام دوست 2/63

طوطی گویای اسرار:به قول شادروان زریاب خویی : " دراین غزل ،از قلم ،به "طوطی گویای اسرار" تعبیر کرده است که راز درون انسان را و صاحب قلم را بیرون می دهد و همچون طوطی ،گویاست ،زیرا همچنان که نطق ،خاصیت و صفت طوطی نیست ،بلکه دراثر تلقین ،به سخن در می آید ،قلم هم آنچه را به او تلقین و تعلیم می کنند ،می نویسد ،درشعر دیگری،حافظ ، باز از قلم ،به"طوطی خوش لهجه " ،تعبیر می کند:

آب حیوانش ز منقار بلاغت ،می چکد طوطی خوش لهجه یعنی کلک شکّرخای تو (6/402)

( آئینه ی جام 268) قلمی که شاعر در این غزل به توصیف آن می پردازد ،صرف نظر از طوطی و گوینده ی اسرار بودن ،نقّاشی زبر دست هم هست که می تواند تصویری نیکو ،از خط وخال معشوق ارایه دهد ، او در عین حال ، سربسته سخن می گوید وراز اصلی عشق را فاش نمی کندو امیدوار است تا روزی بخت یار او گردد و شعرو هنرهای قلم جادوگرِوی ،

موجب بیداری بخت خفته ی او گردد وبتواند پرده از روی معشوق – ممدوح ،بر داردوخود را در بزم وی بیابد و آوای مطربان را بشنود وبا مستان و هشیاران برقصد و از باده ی مست و افیونی ساقی ،بی سر و دستار شود و در آنجا ، با لفظ اندک و معنای بسیار، راز دل خویش را با محبوب در میان نهد ،گرچه با چنین مستوران وبتان چینی که عدوی دین و دل وی هستند ،نمی توان همه ی اسرار مستی را باز گفت .

ألا ای طوطی گویایِ ِ اسرار مبادا خالیت شکّر زمنقار 1/240

طوطیان:جمع طوطی:طوطی ها : پرندگان سخنگو ،که شکّر و شیرینی را بسیار دوست دارند.استعاره از طوطیان شیرین سخنی چون حافظ.در مقابل مگسان که مزاحمان و مدعیانند:

طوطیان در شکرستان ، کامرانی می کنند وز تحسّر دست بر سرمی زند مسکین مگس 8/261

طوطیان هند:همه ی طوطیان و شاعرانی که در هند هستند . از آنجا که امیر خسرو دهلوی،به طوطی هند معروف است ،برخی این بیت را اشاره ی حافظ به وی دانسته اند زیرا " در میان سخنوران پارسی گوی کمتر کسی به اندازه ی حافظ به اشعار شاعران دیگر توجه داشته و در دواوین آنان تفحص کرده است ...یکی از کسانی که حافظ بدو تعلّق خاطر داشته ،امیر خسرو دهلوی است که بزرگترین شاعر پارسی گوی هند است که خود را "طوطی " و "طوطی هند " می خواند:

* خسروم و چو طوطیان درهوس شکر لبان

تا شکری به من دهد ،خنده ی یارمن ،چه شد ...

** خوش طوطئی است خسرومسکین به دام هجر

کز بخت خویش ،غصه ، به جای شکرخورد...

*** چو من طوطیّ ِ هندم ، ارراست پرسی

زمن هندوی پرس ،تا راست گویم ...

**** خدایا ! چو خسرو ، در این بوستان

کهن طوطئی شد ز هندوستان...

و بعید نیست که سه منظومه ی امیر خسرو که در نسخه ی نفیسی ازخمسه ی او که در کتابخانه ی دولتی تاشکند محفوظ است به خطّ خواجه حافظ باشد ،تاریخ این سه منظومه 756 است و کاتب ،شهرت خود را الفقیرمحمدبن محمد(بن محمد)الملقّب به شمس الحافظ الشیرازی قید کرده است .(مجتبایی 25)

شکّر شکن شوند ،همه طوطیان هند زاین قند پارسی ، که به بنگاله می رود 3/218

اما حافظ علی رغم شنیدن نواهای غیبی ، همیشه با چشم و گوشی باز ،جهان واقعی خود را می بیند،و ازاشیاء و گیاهان و گلها و مردم و... الهام می گیرد ویافته های خویش را در سخن خود منعکس می سازد:

حافظ ! جناب ِ پیر ُمغان ،مأمَن ِ وفا ست درس ِ حدیث ِعشق بر او خوان و ،زاو ، شنو 7/398

خواهم‌شدن به بستان، چون غنچه با دلِ تنگ وآنجا، به نیکنامی، پیراهنی دریدن

گه چوننسیم با گل راز نهفته گفتن ، گهسرّ عشقبازیاز بلبلان شنیدن 4/384

از زبان سوسن آزاده‌ام آمد به‌گوش‌، کا ند ر این ‌دیر ُکهَن ،‌کار سبک‌باران‌،خوش‌است‌ 6/44

زبان و قلم شاعرانه ی حافظ:

زبان و قلم، در سخن حافظ با تعبیرات و اوصاف وتشبیهات و استعارات گوناگونی به تصویر کشیده می شود و حافظ ، اغلب زبان و قلم خود را به جای خود می نشاند وابداعات و آفرینش های شاعرا نه ی خویش را کار آنها می داند،اما در

بیان شاعرانه ی حافظ ،" زبان" و "کلک" و "قلم" ترکیبی استعاری و بسیار معنی دار خلق می کند که با همنشین سازی زبان و قلم ، هم نقش زبان وهم وظیفه قلم را در شعر حافظ مشخص می سازد:

زبان کلک تو حافظ ،چه شکرِآن گوید که گفته ی سخنت می برند دست به دست 9/20

نام حافظ گر بر آید بر زبان کلک دوست از جناب حضرت شاهم ،بس است این ملتمس 9/261

قلم را آن زبان نبود که سرّعشق گوید باز ورای حدّ تقریر است ،شرح آرزومندی 3 /431

زبان خامه ندارد سر ِ بیان فراق وگرنه شرح اهم با تو داستان فراق (1/291 )

زبان حافظ:

شعر َم،به ُیمن ِمد ح تو،صد ُملک ِد ل،گشا د گویی که تیغ تست ،زبان ِ ُسخنورَم 15/1040

میان گریه می خندم که چون شمع اندرین مجلس زبان آتشینم هست لیکن در نمی گیرد 7 /145

مدعی گو لغز و نکته ، به حافظ مفروش ِ کلک ما نیز ، بیانی و زبانی دارد 10/121

اگر چه َعرض ِ هنر،پیش ِ یار، بی ادبی است زبان ،خموش، ولیکن ، دهان ، ُپر از عربی است 1/65

زبانت در کش ای حافظ زمانی حدیث ِ بی زبانان ، بشنو از نی 6/423

گفتا : " نگفتنی است سخن ،گرچه محرمی درکش زبان و پرده نگه دار و، می بنوش " 4/280

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

ارباب ِ حا جتیم و، زبان سؤال نیست، در حضرت ِ کریم تمنّا چه حاجت است 4/34

به‌سان‌ سوسن‌ ده‌ زبان‌ شود حافظ‌ چو غنچه‌ پیش‌ توأش‌ مُهر بر زبان‌ باشد (7/156)

قلم و کلک حافظ:

هر کونکند فهمی‌ ،زین‌ کلک‌ ِ خیال‌انگیز نقشش‌به‌حرام‌،ارخود،صورتگر ِچین‌ باشد 4/157

قلم وکلک ونای ونی، در دست حافظ، ابزارآفرینش شعرهستند که ترک سر گفته اند و زبان بریدگی را بر نتافته اند:

کِلک ِ زبان بریده ی ِ حا فظ ، در انجمن ، با کس نگفت راز ِ تو ،تا ترک ِ سر نکرد

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

ولی گاهی نیزحافظ اعتراف می کند که قلمش با همه توانایی هایی که دارد،نمی تواند سرّ عشق را چنان که باید ،بیان دارد:

قلم را آن زبان نبود که سرّعشق گوید باز ورای حدّ تقریر است ،شرح آرزومندی 3 /431

و از زبان بی زبانان ،یعنی "نی" استمداد می کند وکا ر موسیقی دانان را برتر از توان شاعری خود می داند:

زبا نت در کش ، ای حافظ زمانی حدیث ِ بی زبانان ، بشنو از نی 6/323

حافظ ،صدای قلم را سماع روحانی خلوتیان ملکوت می خواند:

درون ِ خلوت ِ کروبیان ِ عاَلم ِ ُقدس صریر ِ ِکلک ِ تو،باشد َسماع ِ رو حا نی 18/1032

وآنچه را که بر زبان کلک وی جاری شده است ،تعویذ جان دوستان و افسون جان کاهی برای دشمنان می شمارد:

کلک تو خوش نویسددر شأن یار و اغیار تعویذ ِجان فزایی ،افسون ِعمر کاهی (2و7/480)

همان که در شطحیه ی معروف وی به صورتی دیگر مطرح می شود:

دشمنان را ز خون کفن سازیم دوستان را کلاه فتح دهیم

رنگ تزویر پیش ما نبود شیر سرخیم و افعی سیهیم 9و8 /374

قلم،کلک خیال انگیزاست که باید مقصد و مقصود آن را دریافت.حافظ پیوسته باقلم و مترادفات آن یعنی کلک، خامه و نی و... سرو کار دارد و از آنها با تصاویر و اوصاف متنوع ومتعددی یاد می کند خود را شاعرساحری معرفی میکند که چون قلم به دست می گیرد از نی قلمش قندو شکر، آب حیات و... می بارد و به هر پرسشی پاسخ می دهدو شاخ نبات قلمش ،میوه هایی شیرین تر از شهد وشکر داردکه حوزه ی تصاویر قلم در شعریراتی است که حافظ در حد تعبیراتی است که شاعر برای بسیاری از افراد یا اشیاء مورد علاقه اش می سازد:

کلک: چشمه ی آب حیوان:

کلک ِتو - بارک الله – بر مُللک ودین،گشاده، صد چشمه، آب ِ حیوان ، از قطره یی سیاهی2/480

کلک: زاغ:

زاغ کلک:اضافه‌ی‌ تشبیهی‌. نوک‌ قلم‌ که‌ در سیاهی‌ و مرکّب‌آلود بودن‌ به‌ مانند زاغ‌ است‌.زاغ کلک من ،

بنامیزد !!چه عالی مشرب استآفرین‌ بر این‌ قلم‌ من‌ که‌ چه‌ روشی‌ نیک‌ و عالی‌ در سخن‌وری‌ دارد!!

آب ِ حیوانش ز منقار ِ بلاغت ، می چکد زاغ کلک من ،بنامیزد !!چه عالی مشرب است 8/30

کلک: شاخ نبات طرفه:

حافظ‌ ! چه‌ ُطرفه‌ شاخ‌ ِ نباتی ا‌ست‌ ، ِکلک ِ‌ تو !! ِکش ‌ میوه‌ ، دل پذیر تر،ازشهد و شکّر است 11/40

کلک: نی شکربار:

منم ، آن شاعر ِساحر، که به افسون سخن از نی ِ ِکلک ،همه ، قند و شکر ،می بارم 4/319

کلک:ماهی:

چو من ماهی کلک آرم به تحریر تو از تون والقلم ،می پرس تفسیر 24/1047

قلم 3 /431

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

کلک کوته نظرم بین که بر طغرل ِ شاه سخن طعنه ی ِ هدهد ، به زبان می آرد 1-44/1088

مجد ِ دین ، سرور و سلطان ِ ُقضا ة ، اسماعیل، که زدی ِکلک زبان آ و رَ ش ،از شرع نطق 1-23/1075

کلک تو خوش نویسددر شأن یار و اغیار تعویذ ِجان فزایی ،افسون ِعمر کاهی (2و7/480)

کِلک ِزبان بریده:قلم ،قلم نی خاموش وساکت:زبان بریده :کسی که زبان او را بریده اند و نمی تواند سخن بگوید ،

خاموش ،ساکت ،صفت مرکّب مفعولی است که گاهی هم به معنای دعایی به کار می رود :"قلمی که زبانش بریده باد "

،"زبانش، خاموش باد ".سعدی گفته است :

زبان بریده ،به کنجی نشسته صم ٌ بکم به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم (مقدمه ی گلستان )

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

کلک خیال انگیز:

هر کونکند فهمی‌ ،زین‌ کلک‌ ِ خیال‌انگیز نقشش‌به‌حرام‌،ارخود،صورتگر ِچین‌ باشد 4/157

کلک زبان بریده :

کلک زبان بریده :برای این که بتوان ازنی ،برای نوشتن ،استفاده کرد ،باید سر نی را برداشت و تراشید و زبانه ،نوک قلم یا رشته یی که در داخل نی قرار دارد،تراشید وبرید و به دور انداخت ،حافظ از این حالت به عنوان زبان بریدن وترک سر کردن و سر بریدن قلم ،یاد می کند .در بعضی نسخه ها ،به جای "زبان بریده " ،"زبان کشیده " آمده است که در آن حالت ،به معنی زبان دراز و گستاخ است .کلک زبان بریده ی حافظ :قلم حافظ که ساکت و خاموش بود و نمی نوشت ،

کِلک ِ زبان بریده ی ِ حا فظ ، در انجمن ، با کس نگفت راز ِ تو ،تا ترک ِ سر نکرد

زاغ کلک:

آب ِ حیوانش ز منقار ِ بلاغت ، می چکد زاغ کلک من ،بنامیزد !!چه عالی مشرب است 8/30

زبان خامه:شاعر به قلم شخصیت داده وآن را دارای زبان دانسته و همانند انسان ،که با زبانش سخن می گوید ،

تصور کرده است ،با توجه به این که نک قلم به شکل زبان تراشیده می شود و بدون آن ، قلم ، قادر به بیان و نوشتن

نیست. به همین جهت ،حافظ در جاهای دیگر زبان خامه و زبان کلک را هم به همین معنی به کار می برد:

ز بان کلک تو حافظ ،چه شکر آن گوید که گفته ی سخنت ،می برند دست به دست (9/20)

نام حافظ گر بر آید بر زبان کلک دوست از جناب حضرت شاهم ،بس است این ملتمس ( 9/261)

زبان خامه ندارد سر ِ بیان فراق وگرنه شرح اهم با تو داستان فراق (1/291 )

همین مضمون را مولوی در مثنوی آورده است:

هرچه گویم عشق را شرح و بیان چون به عشق آیم ،خجل گردم از آن

چون قلم اندر نوشتن می شتافت چون به عشق آمد،قلم بر خود شکافت مولوی – مثنوی

زبان خامه ندارد سر بیان فراق وگرنه شرح دهم با تو داستان فراق 1/291

کِلک ِزبان بریده:قلم ،قلم نی خاموش وساکت:زبان بریده :کسی که زبان او را بریده اند و نمی تواند سخن بگوید ،

خاموش ،ساکت ،صفت مرکّب مفعولی است که گاهی هم به معنای دعایی به کار می رود :"قلمی که زبانش بریده باد "

،"زبانش، خاموش باد ".سعدی گفته است :

زبان بریده ،به کنجی نشسته صم ٌ بکم به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم (مقدمه ی گلستان )

کِلک ِ زبان بریده ی ِ حا فظ ، در انجمن ، با کس نگفت راز ِ تو ،تا ترک ِ سر نکرد 4/107

زبان بودن: همه ی وجودش زبان بودن و فقط حرف زدن و عمل نکردن:جملهزبان بودن:بسیار حرّاف بود ن

و فقط حرف زدن و عمل نکردن.چون سوسن آزاده ، چرا جمله زبانی:چرا تو مثل گل سوسن که ده زبان دارد

و گویی همه ی وجودش زبان است ، فقط حرف می زنی وبه وعده هایت عمل نمی کنی؟

در سند باد نامه ی ظهیری سمرقندی آمده است : " هرکه چون سوسن ،ده زبان و چون لاله ،دو روی گشت ،

روزگارش به خنجر تیز ،چون بنفشه ،زبان از قفا بیرون کشیده است و چون لاله قباش از خون حنجر،رنگین

کرده است ." (جاوید 469)

نیکو نبود که باشی ای سلسله موی چون سوسن ده زبان و چون لاله دو روی .عبدالواسع جبلی .

صد بار بگفتی که: دهم زان دهنت ، کام چون سوسن ِ آزاده ،چراجمله،زبانی ؟! 3/431

زبان خامه: شاعر به قلم شخصیت داده وآن را دارای زبان دانسته و همانند انسان ،که با زبانش سخن می گوید ،

تصور کرده است ،با توجه به این که نک قلم به شکل زبان تراشیده می شود و بدون آن ، قلم ، قادر به بیان و نوشتن

نیست. به همین جهت ،حافظ در جاهای دیگر زبان خامه و زبان کلک را هم به همین معنی به کار می برد:

ز بان کلک تو حافظ ،چه شکر آن گوید که گفته ی سخنت ،می برند دست به دست (9/20)

نام حافظ گر بر آید بر زبان کلک دوست از جناب حضرت شاهم ،بس است این ملتمس ( 9/261)

زبان خامه ندارد سر ِ بیان فراق وگرنه شرح اهم با تو داستان فراق (1/291 )

همین مضمون را مولوی در مثنوی آورده است:

هرچه گویم عشق را شرح و بیان چون به عشق آیم ،خجل گردم از آن

چون قلم اندر نوشتن می شتافت چون به عشق آمد،قلم بر خود شکافت مولوی – مثنوی

زبان خامه ندارد سر بیان فراق وگرنه شرح دهم با تو داستان فراق 1/291

زبان، خموش:زبانی که از عربی گویی ساکت است و ( به عربی ) حرف نمی زند: زبان خموش

و لیکن ... : اگرچه داعیه عربی سرایی ندارم و زبانم از عربی گویی خاموش است و معمولا هم شعر عربی

نمی سرایم ، اما به خوبی قادر به بیان و اداء شعر عربی هستم ودهانم پر از عربی است ومی توانم به این زبان

با فصاحت و بلاغت ، سخن بگویم .

اگر چه َعرض ِ هنر،پیش ِ یار، بی ادبی است زبان ،خموش، ولیکن ، دهان ، ُپر از عربی است 1/65

زبان دراز شدن: حافظ،مدعیان زبان دراز را که چون شمع صبگاهی - که در حال فرو مردن

است وبه غلط از زیبایی و حسن خود دم می زند- ملامت وآرزو می کند که ای کاش یار، که تنها سخن شناسی

است که قدر سخنان شاعررا می داند و اورا خازن گنج حکمت می شمارد ، در بزم با او بود و به همه ی خود

نمایی های نابجای مدعیان، پایان می داد: دراینجا شاعر،به خاطر زبانه و شعله ی شمع ،صفت زبان درازی را

به آن نسیت داده است.در اینجا ،اشاره به اشعه ی خورشید است که شاعران آن را به "خنجر خورشید" تعبیر

کرده اند و حافظ به همین دلیل ،خنجر آبدار را را برای بریدن زبان شمع ،به کار می برد :

برکشد تیغ آفتاب آنکه گه صبح خنجر صبح از میان خواهد گشاد. خاقانی .

سپهر برنکشد بامداد خنجر صبح بشب بزند همت تو بر فسنش . ظهیرفاریابی

آسمان گو بدهد خنجر خورشید که چاک دل این تیره شب پنتی پتیاره کنم شهریار

خیز که شمع ِ صبحدم ، لاف زعارض ِ تو زد خصم ،زبان دراز شد، خنجرِ آبدار کو 5/406

زبان درکشیدن: سکوت کردن، خاموش شدن:

زبان درکش ای مرد بسیار دان که فردا قلم نیستبر بی زبان ( سعدی 284)

به خوابش مگر دیده یی سعدیا زبان درکش امروز ،کان، دوش بود ( سعدی 454)

گفتا : " نگفتنی است سخن ،گرچه محرمی درکش زبان و پرده نگه دار و، می بنوش " 4/280

زبان درکش تو ای حافظ ،زمانی:ای حافظ ! لحظه یی سکوت کن.

زبانت در کش ای حافظ زمانی حدیث ِ بی زبانان ، بشنو از نی 6/423

زبان سخنور:زبان گشاده و فصیح و بلیغ:گویی که تیغ تست ، زبان ِ سخنورم:این که شعر من که با زبانی سخن آفرین ساخته شده است، توانست دلهای بسیاری از مردم را تسخیر کند، نشان دهنده ی آن است که شعر من و شمشیر تو در تسخیر جهان و نفوذ در دلها شبیه هم هستند.

شعر َم،به ُیمن ِمد ح تو،صد ُملک ِد ل،گشا د گویی که تیغ تست ،زبان ِ ُسخنورَم 15/1040

زبان ِ سؤال: اضافه ی اقترانی: قوت وتوان بیان کردن نیاز و احتیاج.زبان سؤال نبودن:: دارای زبان

تقاضا نبودن ،زبان بستگی از درخواست و تقاضازبان ِ سؤال ،نیست: اما قدرت بیان احتیاج و نیازمندی

خود را ندارم.

ارباب ِ حا جتیم و، زبان سؤال نیست، در حضرت ِ کریم تمنّا چه حاجت است 4/34

زبان سوسن:برگ‌های‌ ده‌گانه‌ی‌ گل سوسن ،همانند 10 زبان‌ است‌ و به‌ همین‌ دلیل‌، حافظ‌ آن‌ را «ده‌ زبان‌»، ولی‌«خاموش‌» می‌خواند.

به‌سان‌ سوسن‌ ده‌ زبان‌ شود حافظ‌ چو غنچه‌ پیش‌ توأش‌ مُهر بر زبان‌ باشد (7/156)

به‌ بندگی‌ قدش‌ سرو معترف‌ گشتی‌ گرش‌ چو سوسن‌ آزاده‌، ده‌ زبان‌ بودی‌ (6/433)

از زبان ِ سوسن‌ ِآزاده‌ام آمد به‌ گوش‌ کا ند راین ‌ دیر ِ ُکهَن‌ ،کار ِسبک‌باران‌ ،خوش‌ است 6/44

‌عارفی کو که کند فهم زبان سوسن :هیچ اهل معرفتی نیست که معنی کلام و پبام گل سوسن را بفهمد.

عارفی کو

که کند فهم ، زبان ِ سوسن تا بپرسد که چرا رفت و ، چرا باز آمد 4/170

زبان کشیده:در بعضی نسخه ها ،به جای "زبان بریده " ،"زبان کشیده " آمده است که در آن حالت ،به معنی زبان دراز و گستاخ است

کِلک ِ زبان بریده ی ِ حا فظ ، در انجمن ، با کس نگفت راز ِ تو ،تا ترک ِ سر نکرد 4/107

زبان کِلک :اضافه ی استعاری : بر زبان قلم: نوشته.

زبان‌ ِ ِکلک‌ ِتو،حافظ‌ چه‌ ُشکر ِ آن‌ ،گوید که گفتة‌ ی ِ سخنت می‌برند دست به‌ دست‌ 9/20

زبان کِلک ِ دوست: نام حافظ گر بر آید بر زبان کلک دوست : دوست نام مرا بنویسد ، یار نام مرا در نامه ی یاد

کند ،با نامه یی از من یاد کند .صورت بسیار متواضعانه واحترام آمیزو رسمی ، برای بیان این خواهش که

:" به من نامه یی بنویس ".

نام حافظ گر بر آید بر زبان کِلک ِ دوست از جناب حضرت شاهم ،بس است این ملتمس 9/261

زبان مور:اضافه ی اختصاصی: مجاز اطلاق جزء به کل: مور زبان درازی کردو مدعی آصف شد :

زبان مور بر آصف دراز گشت و رواست که خواجه خاتم جم یاوه کرد و باز نجست 5/24

زبان ناطقه: : اضافه‌ی‌ استعاری‌ست‌ که‌ قوه‌ی‌ گویایی‌ دارنده‌ی‌ زبان‌ تصور شده‌ است‌ چه‌ همگان‌ به‌ مدد این‌ قوه‌ توانایی‌ تکلم‌ کردن‌ و سخن‌ گفتن‌ را پیدا می‌کنند، امّا خود این‌ قوه‌ از بیان‌ حال‌ فراق‌ و اشتیاق‌ عاشقان‌ چون‌ افراد لال‌ درمی‌ماند، دیگر من‌ که‌ جای‌ خود دارم‌ که‌ با این‌ قلم‌ زبان‌ بریده‌، که‌ توانایی‌ سخن‌ گفتن‌ معمولی‌ را هم‌ ندارد، چگونه‌ می‌توانم‌ غم‌ فراق‌ و دوری‌ از تو را بازگو کنم‌ و شرح‌ دهم‌؟ زبان‌ ناطقه‌ بسیار گویا و سخن‌ور است‌ در مقابل‌ آن‌ زبان‌ بریده‌، لال‌ است‌ و از گفتن‌ ناتوان‌، به‌ قول‌ سعدی‌:

زبان‌ بریده‌ به‌ کنجی‌ نشسته‌، صُمٌّ بُکم‌ به‌ از کسی‌ که‌ نباشد زبانش‌ اندرحکم‌ (مقدمه‌ی‌ گلستان‌)

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

زبانی و بیانی:سخنوری و و قدرت گویایی: کلک ما نیز بیانی و زبانی دارد :من حافظ هم برای خود قلمی

دارم که زبان و بیانی (خیلی بهتر از زبان و بیان مورد ادّعای تو) دارد ،(تواناییهای خود را به رخ من مکش ).

مدعی گو لغز و نکته ، به حافظ مفروش ِ کلک ما نیز ، بیانی و زبانی دارد 10/121

سُخَن ِ عشق نه آن است ، که آید به زبان ساقیا ! می ده و، کوتتاه کن ! این گفت و شنفت 7/81

کلک کوته نظرم بین که بر طغرل ِ شاه سخن طعنه ی ِ هدهد ، به زبان می آرد 1-44/1088

اگرچه َعرض ِهنر،پیش ِ یار، بی ادبی است ، زبان ،خموش، ولیکن ، دهان ، ُپر از عربی است 1/65

یکی است ترکی و تازی در این معامله،حافظ ! حدیث ِ عشق ، بیان کن ،بدان زبان ، که تو دانی 7/467

سرّ ِ این نکته ، مگر شمع ،برآرد به زبان ورنه ، پروانه ، ندارد به سخن ،پروایی 6 /481

زبان آتشین:زبانی چون شمع ،آتشین و زوزنده و مؤثر .

میان گریه می خندم که چون شمع اندرین مجلس زبان آتشینم هست لیکن در نمی گیرد 7 /145

زبان آوری:( با یاء مصدری):فصاحت و گشاده زبانی:" زبان آوری که ندای ِ جانفَزای ِ " أنا أفصح العرب ِ و العجم "،

به مسامع ِ سَکنه ی ِ مَضلّهی ِ غَبرا و سَفَره ی مظلّه ی خضرا رسانید."(مقدمه ی محمد گندام)

تا چند همچو شمع ، زبان آوری کنی ؟! پروانه ی مُراد رسید ، ای مُحب ، خموش 7/280

زبان بریده:

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

زبان در کشیدن:

گفتا : نگفتنی است سخن ،گرچه محرمی درکش زبان و پرده نگه دار و می بنوش 4/280

زبان دراز:

خیز که شمع ِ صبحدم ، لاف زعارض ِتوزد خصم ،زبان دراز شد،خنجرِ آبدارکو 5/406

زبان سخنور:

شعر َم،به ُیمن ِمدح تو،صد ُملک ِد ل،گشا د گویی که تیغ ِ تست ، زبان ِ ُسخنورَم

زبان کلک تو حافظ ،چه شکرِآن گوید که گفته ی سخنت می برند دست به دست 9/20

راست ،چوم سوسن و گل ، از اثر صحبت پاک بر زبان بود مرا ،آنچه ترا در دل ،بود 2/203

زبان سوسن:

از زبان سوسن آزاده‌ام آمد به‌گوش‌، کا ند ر این ‌دیر ُکهَن‌کار سبک‌باران‌،خوش‌است‌ 6/44

زبان کلک:

زبان کلک تو حافظ ،چه شکرِآن گوید که گفته ی سخنت می برند دست به دست 9/20

زبان ناطقه:

زبان ناطقه در وصف شوق ما ،لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست 9/57

بی زبانان:

زبا نت در کش ، ای حافظ زمانی حدیث ِ بی زبانان ، بشنو از نی 6/323

قلم حافظ: