دکتر منصور رستگار فسایی
نوروز درحماسه ی ملی ایرانیان
![]()
همه ساله بخت تو پیروز باد
همه روزگار تو، نوروز باد فردوسى
نوروز، که به نامها و اوصاف: عید، عید نوروز، جشن فروردین، جشن بهار، بهار، جشن، جشن بهارى، نوروز جمشیدى، نوروز سلطانى و نوروز جلالى مشهور است، مهمترین، عمومى ترین و دیرپاىترین جشن ملى مردم ایران است، مهمترین است زیرا که قرنهاى متمادى است که مورد توجه مردم کشور ما و سرزمینهایى است که با ما دیرینه فرهنگى مشترک دارند و از مدتها پیش از فرارسیدن آن، منتظر قدومش هستند و براى رسیدنش لحظهشمارى مى کنند، جامه نو مى دوزند، شیرینى مى پزند، خانه را آب و جارو مى کنند، عروسیها و شادیهاى بزرگ خود را همزمان با آن برگزار مى سازند و چون فرامى رسد به دیدار هم مى شتابند، قهرها بدل به آشتى مى شود و کینهها به محبت تبدیل مى گردد، مهمانیها داده مى شود و هدیهها و عیدیها مبادله مى گردد و از کهنسالترین افراد خانواده تا جوانترین آنها به نوعى در این شادى همگانى شرکت مى جویند. نوروز عمومى ترین جشن ایرانى است، زیرا نوروز مرزى نمى شناسد و از هر دیوارى در ایران‌زمین وارد مى شود و تا هرجا که ایرانى در آنجا زندگى کند، ادامه مى یابد؛ تمام اقوام و مذاهب و گروههاى فکرى و عقیدتى را که در این مرز ایزدى زندگى مى کنند، یکسان شادمان مى دارد.
به همین جهت است که "نوروز" یکى از قائمه هاى سنن و فرهنگ پایدار و عمومى ایرانى است که شاعرى چون فردوسى، تعظیم آنرا، بزرگداشت راستى و حقیقت در مرز و بوم ایران دانسته است و نشان مردم نیک را آن دانسته است که:
نگه دارد آیین جشن سده
همان فرّ "نوروز" و آتشکده
همان اورمزد و مه و روز مهر
بشوید به آب خرد جان و چهر
کند تازه آیین لهراسپى
بماند کئیى دین گشتاسپى
مهان را به مه دارد و که به که
بود دین فروزنده و روزبه
چاپ مسکو، 6/402/376.
فردوسى بهترین روز و روزگارى را که آرزو کرده است، روزگار نوروزى بوده است:
ابا فرّ و بابرز و پیروز باد
همه روزگارانش "نوروز" باد
"چاپ مول"، 2/202/3250.
اگرچه حوادث روزگار گهگاه نوروز را از شور و گرمى انداختهاند، امّا هرگز به فراموشى نسپردهاند. در میان جشنهاى ملى ایرانى، نوروز و مهرگان و سده از دیگر جشنهاى ایرانى پررونقتر بوده‌اند و فردوسى از این سه جشن، جابه جا سخن مى گوید:
به نوروز و مهر این هم آراسته است
دو جشن بزرگ است و با خواسته است
9/346/419.
به ایوان همى بود خسته جگر
ندید اندر آن سال روى پدر
مگر مهر و نوروز و جشن سده
که او پیش رفتى میان رده
7/280/294.
نهاد اندر آن مرز آتشکده
بزرگى به نوروز و جشن سده
8/41/205.
به تدریج، مهرگان و سده در میان ایرانیان، رونق خود را از دست دادند، ولى نوروز همچنان پررونق و شادىافزا پایدار ماند و به قول ناصرخسرو:
نوروز به از مهرگان اگرچه
هردو روزانند اعتدالى
و ما در این مقاله بر آنیم تا درباره نوروز، دیرینه، باورها و مراسم مربوط به آن به اجمال سخن گوییم:
طبعا نوروز آغاز ماه فروردین و شروع فصل بهار است و بدین ترتیب، لحظه تحویل سال مطابق تقویم جلالى دقیقا آغاز سالى است که 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 64 ثانیه به طول مى انجامد و نزدیکترین و علمىترین و دقیقترین سالهاى شمسى جهان است. در ایران باستان هر روز از ماه، نامى مخصوص داشت، روز نخستین هر ماه بنا به سنّت ایرانیان "هرمزد"، هرمز، اورمزد و هورمز و هورمزد خوانده مى شد و روز دوم، بهمن و روز سوم، اردىبهشت و روز چهارم، شهریور و روز پنجم، سفندارمذ و روز ششم، خرداد و به همین ترتیب هریک از سى روز نامى خاص خود داشت و نوروز عبارت بود از هرمزد روز یا روز اورمزد، از ماه فروردین و به همین جهت فردوسى، فرارسیدن نوروز را "سر سال نو، هرمز فروردین" مى خواند:
سر سال نو هرمز فرودین
برآسوده از رنج، روى زمین
بزرگان به شادى بیاراستند
مى و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرّخ از آن روزگار
بماندست از آن نامور شهریار
1/42/55.
![]()
سابقه تاریخى نوروز
"قرائنى در دست است که مى رساند این جشن در عهد قدیم، یعنى هنگام تدوینبخش کهن اوستا، نیز در آغاز برج حمل [بره] یعنى اول بهار برپا مى شد و شاید به نحوى که اکنون بر ما معلوم نیست، آنرا در اول برج مزبور ثابت نگاه مى داشته‌اند." بنابر اعتقاد دارمستتر، نوروز از مراسم بسیار کهن ایرانیان آریایىنژاد است که اگرچه از این جشن و مراسم آن در اوستا سخنى نرفته است، امّا در کتب دینى پهلوى از آن گفت‌وگو شده است. در بندهشن آمده است که هر سال در نوروز و مهرگان مردم دختران خود را در آب دریاچه کسوه [Kasaua] که آنرا با دریاچه زره یا هامون تطبیق کرده‌اند شستوشو مى دهند، زیرا که زردشت به آنان گفته است که [در این روز] از دختران ایشان اوشیدر و اوشیدرماه و سوشیانت [موعودان سهگانه مزدیسنا] به وجود خواهند آمد.
در گزیده هاى زاداسپرم آمده است: "زردشت با به سر رسیدن سى سال از زادنش فراز، (که اندر) ماه اسفندارمذ و روزایزان (بود) بدان زمان که چهل روز از نوروز گذشته، پنج روز، جشن بهار بود... به جایى رفته بود به نامورى پیدا، که مردمان از بسیار سوى، به آن جشنزار همى شدند."
در دینکرد آمده است: "درباره نوروز و مهرگان و دیگر جشنهاى کهن، نوى آن از آغاز آفرینش است، نخستین روز به عنوان نوروز معین شد..." بنابر آنچه از کتیبه بیستون برمى آید، سال نو ایرانى در آغاز، در پاییز برگزار مى شد که همان جشن مهرگان "بگیاد" باشد که بقایاى این جشن که به دهقانان مربوط مى شد، هنوز به صورت سبز کردن سبزه و هفت میوه و... باقى مانده است. در اوستا از شش گاهنبار نام برده شده است، هرکدام از گاهنبارها مشتمل بر 5 روز است که آخرین روز آن به عنوان روز عید اصلى، جشن گرفته مى شود که احتمالا از دوره ساسانى به شش روز اول ماه فروردین انتقال یافته است. به علاوه، به نظر مى رسد که اطلاعات بیرونى درباره نوروز انعکاسى از باورها و رسمهایى باشد که در دوران ساسانى معمول بوده است. بیرونى مى نویسد: "نوروز از محل خود آنقدر عقب رفته است که در روزگار ما با ورود خورشید به برج حمل که آغاز بهار است، تقارن دارد... مى گویند فرخندهترین ساعات نوروز است... و بامداد این روز، سپیده‌دم تا حدّ امکان به افق نزدیک است و با نگاه کردن به سپیده‌دم بدان تبرّک مى جویند..."
بدین معنى، در دوره ساسانى، موسم این جشن با گردش سال تغییر مى کرد یعنى در آغاز فروردین هر سال نبود "...بلکه مانند عید اضحى و عید فطر مسلمانان، در فصول مختلف سال گردش مى کرد. در نخستین سال تاریخ یزدگردى (برابر 11 هجرى)، مبدأ جلوس یزدگرد، واپسین شاه ساسانى، جشن نوروز مصادف بود با شانزدهم حزیران رومى (برابر با ژوئن فرنگى) و تقریبا در اوایل تابستان. از آنپس هر چهار سال یک روز، این جشن عقبتر ماند و در حدود سال 392 هجرى قمرى نوبت جشن نوروزى به اول حمل رسید و در سال 467 هجرى قمرى نوروز به بیست و سوم برج حوت افتاد، یعنى 17 روز مانده به پایان زمستان. در این سال به فرمان سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقى، ترتیب تقویم جلالى نهاده شد و براساس آن، موقع جشن نوروزى در بهار هر سال، مقارن تحویل آفتاب به برج حمل تثبیت شد و بدین ترتیب مقرّر شد که هر چهار سال، یک روز بر تعداد ایّام سال بیفزایند و سال چهارم را 366 روز حساب کنند و پس از هر 28 سال، یعنى گذشتن هفت دوره چهارساله؛ چون دوره چهارساله هشتم فرارسد، به جاى آنکه به آخرین سال این دوره یک روز بیفزایند، این روز را به نخستین سال دوره بعد، یعنى دوره نهم اضافه کنند، بدین ترتیب، سال جلالى، دقیقترین سالهاى شمسى جهان شد به سال شمسى حقیقى که 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 64 ثانیه است."
در دوره ساسانیان، مردم جشن نوروز را بیش از دیگر جشنها گرامى مى داشتند. این جشن در آغاز سال بود و بلافاصله پس از فروردینگان مى آمد و روز شادى و سرور بود. مردم در این روز دست از کار مى کشیدند و مالیاتهاى خود را مى پرداختند و به آبتنى و تفریح مى شتافتند و این جشن در دربار هاى ساسانى با شکوهى فراوان برگزار مى شد. خیام نیشابورى در نوروزنامه آورده است: "آیین عجم از گاه کیخسرو تا به روزگار یزدجرد... چنان بوده است که روز نوروز، نخست کس از مردان بیگانه، موبد موبدان پیش ملک آمدى با جام زرین پر مى ، و انگشترى و درمى و دینارى خسروانى و یک دسته خوید (سبزه نورسته) سبزرسته و شمشیرى با تیر و کمان و دوات و قلم و اسبى و بازى و غلامى خوبروى و ستایش نمودى و نیایش کردى او را به زبان پارسى به عبارت ایشان:
"شها! به جشن فروردین به ماه فروردین، آزادىگزین بر یزدان و دین کیان، سروش آورد تو را دانایى و بینایى و کاردانى و دیرزیستى با خوى هژیر. و شادباش بر تخت زرین وانوشهخور به جام جمشید و رسم نیاکان... سرت سبز باد چون خوید، اسبت کامگار و پیروز و تیغت روشن و کارى و بازت گیرا و خجسته و شکار و کارت راست چون تیر، کشور بگیرى نو با درم و دینار..."
در کتاب محاسن والاضداد جاحِظ، آمده است: "در این روز شخصى که چهرهاى زیبا و نامى دلپسند داشت و به نیکوکارى معروف بود، به نزد خسرو مى آمد و اجازه ورود مى خواست، خسرو مى پرسید که تو کیستى و از کجا آمدهاى؟ به کجا مى روى و چه کسى تو را بدینجا آورده است و با که آمدهاى و با خود چه دارى و آن زیباروى نیکونام خوشسخن، پاسخ مى داد که از سوى سعادت و برکت مى آیم و به جایى که سعادت و برکت در آن است مى روم، پیروز نامى منصور، مرا بدینجا فرستاده است و نامم خجسته است، با سال نو آمدهام و براى پادشاه سلامت به ارمغان آوردهام..."
در دوره اسلامى ، جشن نوروز نهتنها در تمام ایران اجرا مى شد، بلکه در دربار خلفا نیز با مراسم و شکوه خاصى جشن گرفته مى شد و مردم بغداد و مصر در بزرگداشت این جشن مبالغهها مى کردند. در روایات آمده است که معلّىبن خنیس گفت: "صبح روز نوروز به خدمت شریفابى عبداللّه صلواتاللّه علیه سرافرازى یافتم، فرمود آیا شرف این روز را مى دانى؟ گفتم پدر و مادرم فداى تو باد، اینقدر مى دانم که عجم این روز را تعظیم مى نماید و بر خویش مبارک مى شمارد. آن جناب فرمودند که شرف این روز نه به همین است، یکى از شرفهاى این روز آن است که در زمان گذشته، در حوالى واسط، طاعونى ظاهر شد و جمعى بمردند... یکى از انبیا که از خلفاى موسى بود، از حضرت واهب ارواح، احیاى ایشان را مسئلت کرد، خطاب آمد که در فلان روز که نوروز بود آب بر استخوانهاى پوسیده ایشان ریز و از روى تضرّع دعا کن تا خلعت حیات بر ایشان بپوشانیم. آن نبى در آن روز که نوروز بود، به موجب وحى عمل کرد، همه زنده شدند و به آن جهت آن روز را نوروز گفتند..."
برخى از شیعیان، نوروز را روز خلافت علىبن ابیطالب مى دانستند و حدیثى از حضرت صادق(ع) نقل مى کردند که فرمودند: "در این روز (نوروز) آفتاب عالمتاب بر ذرات کائنات جلوه طلوع نماید و به فرمان الهى ازاهیر و گلها و گیاهان روییدن آغاز کنند... در این روز نوح بر جودى قرار گرفت و جبرئیل امین به رحمةٌ للعالمین، نازل شد و امیرالمؤمنین(ع) به فرموده سیدالمرسلین، پى بر دوش مقدس آن سرور گذاشت و خانه کعبه را از بتها پاک ساخت، در این روز خلیل الرحمان بتها را شکست و عثمان به قتل رسید، و شاه ولایت على، بر سریر خلافت ظاهرى نشست..." و به قولى روز سعید غدیرخم مصادف با نوروز بود:
همایون روز نوروز است امروز و به فیروزى
به اورنگ خلافت کرده شاه لا فتى، مأوا ( هاتف)
امروز مرتراست دو عید، اى عجب قرین
عید وصال و دیگر نوروز نامور
عید ظهور سلطنت ظاهر على است
کز فرّ او ببالد هم تاج و هم کمر
طرب اصفهانى
![]()
عکس از دکتر هنگامه ی رستگار
در دوره خلفاى اموى، دریافت هدایاى نوروزى از ایرانیان مت
داول شد و بنىامیه، هدیهاى را در عید نوروز بر مردم ایران تحمیل کردند که در زمان معاویه مقدار آن به 5 تا 10 میلیون درهم بالغ مى شد. نخستین کسى که هدایاى نوروز و مهرگان را رواج داد، حجّاج بن یوسف بود، امّا در زمان عمربن عبدالعزیز این امر منسوخ شد. در نتیجه ظهور ابومسلم خراسانى و روى کار آمدن خلافت عباسى و نفوذ برمکیان و دیگر وزراى ایرانى و تشکیل سلسله هاى طاهرى و صفارى و سامانى، جشنهاى ایرانى و از آن جمله نوروز رواجى تازه یافت و شاعران درباره نوروز، تهنیت نامه ها مى ساختند و شاعرانى چون جریر، شاعر عرب نوروزیه ها دارند و ایرانى نژادانى چون ابونواس در ستایش نوروز و مهرگان اشعار فراوان ساخته اند و این رسم ملى ایرانى با آداب و رسوم مفصّل و ویژه خود، تا به امروز ادامه یافته است و از 11 فروردین 1304 هجری شمسى برابر با 1925 میلادى آغاز سال رسمى ایران شده است.
ایرانیان چرا نوروز را گرامى و بزرگ داشته اند؟
سنتهاى ملى و آداب و رسوم قومى ، ریشه در واقعیات باورها و اعتقادات مردم دارند و طبعا نیاکان ما "نوروز" را به همین دلیل در هاله اى از تقدس، فال نیک، فرخندگى و نیکروزى قرار داده اند و براى توجیه تقدس و خجستگى آن، داستانها پرداخته و وجه تسمیه ها ساخته اند. از مجموع این داستانها مى توان به دیرینگى نوروز، یزدانى بودن و خجستگى آن پى برد و نقش آنرا در تعمیم عدالت، مهربانى، دستگیرى از ناتوانان و رفع دشمنیها و زشتیها بازشناخت. آنچه در زیر مى آید بازتاب باور هاى نیاکان ما درباره نوروز و پیدایى آن است که به اختصار مطرح مى گردد و از میان همه آنها مى توان گردش انتقالى زمین و اعتدال هوا را در نوروز، آفرینش جهان و انسان و شادى و نیکروزى و فرود آمدن فروهرها و داستانهاى مختلف مربوط به جمشید را در رابطه با نوروز در 20 مورد نام برد. اگرچه بسیارى از توجیهات مربوط به تقدس ایّام نوروز به روز خرداد از ماه فروردین بازمى گردد که نوروز خاصه است؛ ولى، مقدمتا توضیح این نکته لازم است که نوروز را به نوروز عام و خاص تقسیم کرده‌اند و مدتها این دو نوروز در تعاقب هم جشن گرفته مى شده اند:
.1 نوروز عام که به نوروز کوچک یا خرد یا عامه و نوروز صغیر نیز مشهور است، همان عید نوروز امروزى است که از روز هرمزد (روز اول فروردین) آغاز مى شد و این همان لحظه رسیدن خورشید است به نقطه اول برج حمل و آغاز بهار و سال جلالى. برگزارى جشن نوروز براى عامّه مردم فقط 5 روز اول سال بود، اما در آغاز دوره ساسانى در همه ماه فروردین ادامه مى یافت، بدین معنى که تمام فروردین را در میان طبقات ششگانه ملوک، اشراف، خدمتگزاران ملوک و حواشى ملوک، اشراف و عامه مردم و شبانان تقسیم کرده و به هریک 5 روز اختصاص داده بودند.
امّا در دورانهاى بعد، عملا جشنهاى نوروز عام، از اول فروردین تا آخر روز سیزدهم فروردین ادامه یافته و تثبیت شده است و در روز سیزدهم فروردین مردم از خانه خارج مى شوند و معتقدند که اگر خانه در آن روز از ساکنان آن خالى نگردد، سال نو، با بدبختى همراه خواهد بود، بنا بر این جشن واقعى بهار و پایان مراسم نوروزى، در این روز، در طبیعت برگزار مى شود.
.2 نوروز خاص یا نوروز بزرگ از روز ششم فروردین یعنى خردادروز آغاز مى شد و بسیار مقدس بود و کتاب پهلوى ماه فروردین روز خرداد در ستایش این روز به زبان پهلوى موجود است و همزمان با جشن سغدیان و خوارزمیان برپا مى گشت. از جمله رسمهاى پارسیان که هنوز در بخارا رواج دارد، آن است که حلقه هاى گل و برگ بر سر ستونهاى مجزا از هم که ایوان خانه ها بر آن نهاده شده است، مى گذارند و به قول ابوریحان بیرونى، "ششم فروردینماه، نوروز بزرگ دارند زیرا که خسروان بدان پنج روز (نوروز عامه) حقهاى حشم و گروهان و بزرگان بگزاردندى و حاجتها روا کردندى، آنگاه بدین روز ششم، خلوت کردندى خاصگان را."
نوروز بزرگم بزن اى مطرب، امروز
زیرا که بود نوبت نوروز به نوروز
نوروز بزرگ آمد آرایش عالم
میراث به نزدیک ملوک عجم، از جم
در نوروز بزرگ، مردم به یکدیگر آب مى پاشیدند، زیرا معتقد بودند که چون جمشید به حکمرانى رسید، باران فراوان بارید و مردم آنرا به فال نیک گرفتند و خداوند در این روز گرما و سرما و پیرى و بیمارى و رشک آفریده دیوان را از مردم به دور داشت و در این روزگار تا سیصد سال مرگ ناشناخته بود و مردمان آسوده از فقر و اندوه و بیمارى و پیرى و رشک مى زیستند و جهان را نه سرما بود و نه گرما و سعادتى به کمال در همهجا حاکم بود. مردم به فرمان جمشید تابوتها را شکستند و همه چون جوانان پانزدهساله، شاد و تندرست مى زیستند. بنابر آنچه در متون مختلف درباره تقدس نوروز خاص و عام آمده است مى توان وجوه عظمت نوروز را در اعتقاد بدین موارد دانست:
1- نوروز، روز آغاز آفرینش است
ابوریحان مى نویسد: "اعتقاد پارسیان اندر نوروز، نخستین، آن است که اولروزى است از زمانه و بدو فلک آغازید گشتن." در دینکرد آمده است: "نوى آن از آغاز آفرینش است و نخستین روز به عنوان نوروز معین گشت و فرّه، آن که از زمانهاى پیش و کهن است در سراسر جهان گسترده شده است و از آن به مردم راحتى و آسایش مى رسد و آنان با امید آسایش در طى آن جشنها در کار و رنجشان به خشنودى مى رسند."
"گویند خداى تعالى، در این روز، عالم را آفرید و هر هفت کوکب در اوج تدویر بودند و اوجات همه در نقطه اول حمل بود و در این روز حکم شد که به سیر و دور، درآیند، بنا بر این نوروز روز شروع گردش اختران است."
برهان قاطع مى نویسد خداوند جهان را در نوروز آفرید.
2- نوروز، روز خلقت آدم است
در ماه فروردین روز خرداد آمده است که اهورا گفت که در این روز جان به جهانیان دادم. در برهان قاطع آمده است خدا آدم را در نوروز آفرید و ایرانیان کهن عقیده داشتند که گیومرث که به نظر آنان نخستین انسان بود در روز خرداد از ماه فروردین به پیداى آمد.
به نظر زردشتیان، گیهمرتن (کیومرث) اولین موجود بشرى است که از گِل آفریده شده است و او را گِلشاه همى خوانند زیرا که پادشاهى او الّا بر گِل نبود.
در مورد تولد کیومرث نوشتهاند: "اندر هفتم هزاره، آمیختگى پدید آمد و اول چیزى که از جانور موجود شد، مردى بود و گاوى از نر و ماده، آن مرد را کهومرث نام بود و این مرد اصلى گشت تناسل را..." و هفت صد سال بزیست و برخى هزار سال گفته اند. فردوسى داستان ظهور کیومرث را با نوروز پیوند مى دهد و مى گوید:
پژوهنده نامه باستان
که از پهلوانان زند داستان،
چنین گفت کایین تخت و کلاه
کیومرث آورد و او بود شاه
چو آمد به برج حمل آفتاب
جهان گشت با فرّ و آیین و آب
بتابید ز آنسان ز برج بره
که گیتى جوان گشت از او یکسره...
از او اندر آمد همى پرورش
که پوشیدنى نو بد و نو، خورش
دد و دام و هر جانورکش بدید
ز گیتى به نزدیک او آرمید
چاپ مسکو، ج 1، صص 28-29.
در روایات آمده است که کیومرث خزروان دیو را بکشت در این روز نوروز. از آنجا که بسیارى از روایات نوروزى به نوعى به جمشید مربوط است، جالب است که بدانیم که بنا به تحقیقات کریستنسن "چون ایجاد جهان همزمان با آغاز فرمانروایى جم (جمشید) بوده است، وى نهتنها نخستین شاه، بلکه در عین حال نخستین انسان نیز هست...."
در نظر ایرانیان، جم هرگز تا مقام خدایان ترقى نمى کند، اما افسانه هاى جم در مسیر تحول دگرگونى مى یابد و دو افسانه از جم پیدا مى شود که یکى در کنار دیگرى به هستى خود ادامه مى دهد... از یکسو جم نخستین انسان و نخستین شاه روى زمین است که بعدها گیومرث و هوشنگ و تهمورث جاى او را مى گیرند و از سوى دیگر سنّت عامه و تخیّلات روحانیان وى را به عنوان شخصیت اصلى در دیار غیرزمینى که به نیکبختان متعلّق است جاى مى دهد که در دوران او نه سرما بود و نه گرما، نه پیرى و نه مرگ و نه رشک؛ پدر و پسر حالت مردان جوان پانزده ساله را داشتند، مردمان و چارپایان نامیرا بودند و آبها و گیاهان به دور از خشکى و خوراکها تمامنشدنى و مردمان بر دیوان و جادوگران پیروز بودند.
3- نوروز، روز پدید آمدن روشنى است
بلعمى درباره جمشید مى نویسد: "هر کجا رفتى، روشنایى از وى بر در و دیوار افتادى و معنى جم، روشنایى بود و جمش از بهر آن خواندند که به هر کجا مى رفتى، روشنایى از وى همى تافتى..." و مسعودى مى نویسد که: "جم نخستین شاهى بود که آیین آتش را برقرار کرد و به مردم گفت که آتش شبیه نور خورشید و ستارگان است". حمزه اصفهانى در مورد جمشید مى نویسد: "معنى کلمه شید، درخشان است همان‌گونه که شمس خورشید نامیده مى شود، گویند جمشید این لقب را داشت زیرا که نور از او ساطع مى شد." مقدّسى مى نویسد: "جمشید فرمان داد تا براى وى گردونهاى بسازند و بر آن نشست و با آن در هوا، هرجا که مى خواست به گردش پرداخت، نخستین روزى که وى بر آن نشست، نخستین روز فروردینماه بود و با روشنى و فرّ فروغ خود، آشکار شد و آن روز را نوروز خواندند."
بیرونى مى نویسد که: جم بر تختى زرین نشست و چون نور خورشید بر او افتاد مردمان او را دیدند و تحسین کردند و شادمان شدند و آن روز را عید گرفتند: "هم در آن روز همچون خورشید، ظاهر شد و نور از او مى تافت به طورى که مانند خورشید مى درخشید و مردم از برآمدن دو خورشید در شگفت شدند، همه درختان خشکیده، سبز گشتند، آنگاه مردم گفتند: "روز نو"." فردوسى داستان این تخت را چنین آورده است:
به فرّ کیانى یکى تخت ساخت
چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت
که چون خواستى، دیو برداشتى
ز هامون به گردون برافراشتى
چو خورشید تابان میان هوا،
نشسته بدو شاه فرمانروا
جهان انجمن شد بر تخت او
شگفتى فرومانده از بخت او
به جمشید بر، گوهر افشاندند
مر آن روز را، روز نو خواندند
سر سال نو، هرمز فرودین
برآسود از رنج روى زمین
بزرگان به شادى بیاراستند
مى و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرّخ، از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار
چاپ مسکو، ج 1، ص 42.
در نخبة الدّهر آمده است که ایرانیان مى پندارند که خدا در نوروز، نور را آفرید، همه ایرانیان در عید هاى خویش به شب هنگام آتش مى افروزند و مردم را از فرارسیدن نوروز آگاه مى کنند. برخى از محققان، جمشید و خورشید را یکى دانسته اند و معتقدند که عناصر طبیعى قابل تقدیس، منشأ آفرینش بشرى شده اند و ستارگان و ماه خورشید جانشین آن موجودات عجیب الخلقه گشته اند... و بى گمان اصل اسناد روایات جمشیدى باید داراى منشأ و اصلى کهنه باشد که به عناصر و رویداد هاى طبیعى مربوط است. مسلما از آنجا که نوروز جشن بهارى و تجدید حیات طبیعت است و در نام جمشید، شید که معنى درخشنده و تابان را دارد، موجبِ تصور خورشید در ذهن داستانپرداز کسانى شده است که جمشید را نخستین مخلوق و نورانى مى دانستهاند.
4- نوروز، روز وسعت یافتن زمین است
بیرونى مى نویسد: "شمار مردمان در زمین افزون شده بود آنچنانکه جا براى آنان تنگ شد، پس خدا سه بار زمین را گستردهتر از آنچه بود کرد و جم، مردمان را فرمود تا خود را به آب بشویند تا از گناهان خود پاک گردند." این داستان مسلّما به فصل 2 وندیداد برمى گردد که در آنجا آمده است که اهورامزدا به جم فرمان داد تا به کوه البرز که زمین را احاطه کرده است (همانند قاف) برود و به این کوه دستور دهد که 300,000 فرسنگ از هر طرف پهنتر شود و آن کوه چنین کرد. بدین ترتیب در پایان فرمانروایى جمشید، زمین دوبرابر گستردهتر از آغاز آن بود.
5- نوروز، روز تجدید آیین یزدانپرستى است
نوروز همیشه یادگار ایزدپرستان و منشهاى یکتاپرستى بوده و به همین جهت بزرگترین جشن ایزدى شمرده مى شده است و داستانهایى در اساطیر کهن ایرانى، در رابطه آن با خداپرستى پرداخته گشته است که از آن جمله است آنچه ابوریحان بیرونى آورده است: این جشن به یادبود روزى برپا گشت که جمشید به تحکیم دین مزدایى پرداخت، چون دین صابئیان در دوران فرمانروایى تهمورث معمول شده بود. جمشید دین را تجدید کرد و این کار در نوروز انجام شد و روز نو خوانده شد و عید گرفته شد. در انجمن آرا آمده است که جمشید آیین ایزدپرستى را تجدید کرد و این روز را نوروز نامید. در ماه فروردین روز خرداد آمده است که در نوروز بزرگ، هوشیدر، دین مزدیسنان را از اورمزد بیاموزد و مردمان را به دین بى گمان کند. در این روز، خداى رستاخیز و تن پسین کند و جهان، بى مرگ و بى پتیاره کند و اهریمن را بزند و گیج و بیکار کند.
6- نوروز، روز آغاز سال نو و اعتدال بهارى است
"نخستین روز است از فروردینماه و از این جهت روز نو نام کردند زیرا پیشانى سال نو است" همیشه آغاز سال، با امیدها و آرزو هاى فراوان همراه است و لحظه بدرود با غمها و رنجها و اضطرابات سال گذشته محسوب مى شود. بنا بر این، شروع سال نو و آمدن بهار و تحولى که در طبیعت ایجاد مى گردد انسان را به آیندهاى دگرگون دلبسته مى سازد که سرشار از امید به بهروزى است. به همین دلیل، آنرا روز نیکپئى مى دانند و معتقدند که نوروز بزرگ روز امید است.
قزوینى در عجایب المخلوقات مى نویسد: "ایرانیان بر آنند که در نوروز، نیکبختیها براى مردم زمین تقسیم مى شود و به چیز هاى خوب یا بدى که در این روز اتفاق مى افتد، تفّأل مى کنند." اعتدال مطبوع هوا در نوروز سبب مى شود زمین از مردگى به زندگى برسد و به یُمن آن فراوانى و وفور نعمت و نیکروزى حاصل آید و به همین جهت است که غلّات فراوان و زندگى ارزان و راهها ایمن و چارپایان نیکو و شادمانند و به دور از آفتهاى سرماى سخت و گرماى سوزان؛ از بیماریها و امراض نشانى نیست و نخستین روز بهار، آغاز سال و جوانى زمان است. در اورمزد روز از فروردین، مردم آنرا بزرگترین عید خود شمردهاند و "نوروز" نامیده اند. جمشید دژى زیرزمینى ساخته بود زیرا آفریدگار به او هشدار داده بود که مردم گرفتار سه زمستان پرهراس خواهند شد و همه حیوانات و مردمان نابود خواهند شد، از اینرو جمشید همه انواع حیوانات مفید و گیاهان و بهترین مردم را آنجا برد که گویى نوروز پایان آن زمستان شوم و آغاز رویش و شکوفایى زندگى در بهاران است.
7-نوروز، روز فرود آمدن فروهرهاست
مرحوم پورداود مى نویسد: فروهر در اوستا یکى از نیرو هاى نهانى (قواى باطنى) است که پس از درگذشت آدمى با روان و دئنه (وجدان) از تن جدا گشته به سوى مینوى مى گراید، اما در آغاز هر سال براى سرکشى خان و مان دیرین خود، فرود آید و ده شبانه روز بر روى زمین بسر مى برد و به مناسبت فرود آمدن فروهر هاى نیاکان، هنگام نوروز را فروردین خوانده اند. این فروهرها که وظیفه نگهدارى آفریدگان را بر عهده دارند هیچوقت کسى را که به وى تعلق داشته اند، فراموش نمى کنند و هر سال یک بار به دیدن خانه وى مى آیند و این در هنگام جشن نوروزى در فروردینماه است و جشنى نیز که به نام فروردگان پیش از آغاز سال نو و نوروز در ایران باستان، در ایّام خمسه مسترقه برگزار مى شد با آمدن فروهرها یا نزول ارواح مردگان به خانه هاى صاحبانشان مربوط است.
آخرین ده روز هر سال به فره وشی ها اختصاص دارد و اینان در آن ایّام که به جشن خودشان مربوط مى شود، به زمین فرود مى آیند و از خانواده هاى خود دیدن مى کنند و میل دارند که بازماندگان مردگان، آنان را خوش امد گویند و از ایشان تبرّک بجویند. بیرونى مى نویسد که اهل سغد حتى در این ایّام، براى اموات قدیم خود گریه و نوحه سرایى مى کنند و براى مردگان خود خوردنیها و آشامیدنیها مى گذارند و شاید به همین جهت باشد که جشن نوروز که پس از این ایّام مى آید روز شادى بزرگ است. در هنگام جشن فروردگان باید نان درون (نان مقدّس) حاضر نمود.
شاید "خانه تکانى" پیش از نوروز در ایران هم، ادامه سنت تمیز نگاه داشتن خانه براى پذیرایى از فروهرها باشد.
8- نوروز، روز شادى است
طبرى نوشته است که جمشید در نوروز به مردم فرمان داد تا به تفریح بپردازند و با موسیقى و مى شادمانى کنند. در همین مورد ابوالفدا مى نویسد: "جمشید... نوروز را بنیان نهاد و آنرا جشن قرار داد تا مردمان در این روز به شادمانى بپردازند." به همین جهت در سنّت ایرانیان نوروز همیشه توأم با شادى و سرور و رقص و موسیقى و شیرینى است:
نوروز روز خرمى بیعدد بود
روز طواف ساقى خورشیدخد بود
مجلس به باغ باید بردن که باغ را
مفرش کنون ز گوهر و مسند ز ند بود
ابر گهرفشان را هر روز بیست بار
خندیدن و گریستن و جزر و مد بود
نوروز روزگار نشاط است و ایمنى
پوشیده ابر، دشت، به دیباى ارمنى
خیل بهار خیمه به صحرا برون زند
واجب کند که خیمه به صحرا برون زنى
بر گل همى نشینى و بر گل همى خورى
بر خم همى خرامى و بر دن همى دنى
در شاهنامه آمده است که در مجلس شادمانه نوروزى خسروپرویز "سرکش" نغمه پرداز جشن بود:
بر آن جامه بر، مجلس آراستند
نوازنده و رود و مى خواستند
همى آفرین خواند "سرکش" به رود
شهنشاه را داد چندى درود
چاپ مسکو، 9/225/3609.
داستان باربد و رهیابى او به دستگاه خسروپرویز در نوروز اتفاق افتاد:
بدان باغ رفتى به نوروز، شاه
دو هفته ببودى بدان چشنگاه
سبک باربد نزد مردوى شد
هم آنروز با مرد همبوى شد
بر آن سرو شد بربط اندر کنار
زمانى همى بود تا شهریار
ز ایوان بیامد بدان جشنگاه
بیاراست پیروزگر جاى شاه
زننده بر آن سرو برداشت رود
همان ساخته پهلوانى سرود
یکى نغز دستان بزد بر درخت
کز آن خیره شد مرد بیداربخت
سرودى به آواز خوش برکشید
که اکنون تو خوانیش، دادآفرید
9/228/3643.
به همین دلیل، بسیارى از نغمه هاى موسیقى و آهنگهاى زمان ساسانى نام نوروز را بر خود دارند، چون "نوروز"، "نوروز بزرگ"، "نوروز قباد"، "نوروز خردک"، "ساز نوروز" و "نوروز خارا". در دربار عباسیان نیز رسم نوروز با مى و موسیقى و شادى همراه بود.
9-نوروز، روز شکّرشکنى است
گویند در نوروز، نیشکر به دست جمشید شکسته شد و از آن خورده شد و آبش معروف و مشهور گردید و شکر از آن ساختند، بنا بر این در نوروز رسم خوردن شیرینى و شکر و حلویات برپا گردید. بیرونى کشف نیشکر را به جم منسوب مى دارد و مى نویسد به همین جهت در نوروز مردمان به یکدیگر شکر هدیه دهند. بنابر روایت آذرباد، موبد بغداد، نیشکر در دوران فرمانروایى جمشید، در روز نوروز کشف شد و چنین اتفاق افتاد که جم نى پرآبى را دید که شیره آن به بیرون تراوش کرده بود. جم آنرا چشید و چون شیرینى لذیذى در آن یافت، فرمود تا شیره آنرا بکشند و از آن شکر بسازند. در روز پنجم شکر درست شد و مردم از روى تبرّک آنرا به یکدیگر هدیه دادند. شیرینىپزانِ مقارن نوروز و تعارف انواع شیرینیها در دید و بازدید هاى نوروزى، بازمانده این باور است و در خوانچه هفت سین، وجود عسل مطمئنا یادآور نیشکر است.
10- نوروز، روز دادگرى و عدالت است
در تاریخ بلعمى آمده است که "جمشید علما را گرد کرد و از ایشان پرسید: چیست که این ملک را باقى و پاینده دارد؟ گفتند داد کردن و در میان خلق نیکى کردن، پس او داد بگسترد و علما را بفرمود که من به مظالم بنشینم، شما نزد من آیید تا هرچه در او داد باشد، مرا بنمایید تا من آن کنم و نخستین روز که به مظالم بنشست، اورمزدروز بود، از ماه فروردین پس آن روز را نوروز نام کردند."
خواجه نظام الملک در سیاستنامه در این باره داستانى دارد: "چنین گویند که رسم ملکان عجم چنان بوده است که در نوروز و مهرگان بار دادندى مر عامه را و هیچکس را بازداشت نبودى... پس ملک برخاستى و از تخت به زیر آمدى و پیش موبد به دو زانو بنشستى و گفتى نخست از همه داوریها داد اى مرد از من بده و هیچ میل و محابا مکن... در نتیجه اختلاط داستانهاى جمشید با سلیمان، به وجود آوردن نوروز به سلیمان هم نسبت داده شده است، بدین معنى که چون سلیمان خاتم خود را بازیافت آن روز را نوروز نامیدند و در این روز سلیمان بر باد سوار شد و مى رفت پرستویى او را گفت بازگرد تا تخم هایى را که من در آشیان دارم خراب نکنى و سلیمان بازگشت و پرستو به ازاى این دادگرى سلیمان پاى ملخى را بدو هدیه داد و رسم هدیه دادن در نوروز از همینجا به وجود آمد. در جاماسپ نامه منظوم آمده است که در نوروز شاهان بار مى دادند و داد را از خود آغاز مى کردند."
11- نوروز، روز غلبه نیکان بر اهریمن و دیوان است
بنابر آنچه در ماه فروردین روز خرداد آمده است در نوروز بزرگ، نیکان بر دیوان و اهریمنان و بدان چیرگى یافتهاند، بدین معنى که در این روز گیومرث ارزور دیو را بکشت و در همین روز سام نریمان سناوذک دیو را نابود ساخت و اژدهاک را بیوژد و در این روز، کیخسرو افراسیاب را بکشت.
مه فرودین بود خردادروز
که بست آن ره اهرمن، کینه توز
ز ابلیس و دیوان چو بربست راه
بیامد به شادى از آن جایگاه
بیاراست آن روز، تخت شهى
به سر برنهاد آن کلاه مِهى
بر تخت او گِرد شد مهتران
ز دستور وز موبدان و سران
همه کس، فشاندند بر وى نثار
بر آن تاج و تخت و نگین، شهریار
مر آن روز را نام نوروز کرد
یکى جشن بس بِه، دلافروز کرد
ره دوزخ آن روز جمشید، بست
به شادى بر آن تخت زرین نشست
نبد مرگ و پیرى و رنج و زیان
نبد کینه و کبرشان در میان
پسر از پدر بازنشناخت کس
جوان، هردو یکسان ببودند و بس
12- نوروز، روز بنا کردن تخت جمشید است
چون جمشید بناى اصطخر را که تهمورث بنیاد نهاده بود به اتمام رسانید و آن شهر عظیم را دارالملک خویش ساخت (طول آن شهر 12 فرسنگ و عرض آن 10 فرسنگ بود)، در آنجا سرایى عظیم بنا کرد و بفرمود تا جمله ملوک و اصحاب اطراف و مردم جهان، به اصطخر حاضر شوند، چه جمشید در سراى نو، خواهد نشستن، پس در آن سراى، بر تخت نشست و تاج بر سر نهاد و آن روز را جشن ساخت و نوروز نام نهاد و از آن روز باز، نوروز آیین شد و آن روز هرمزد از ماه فروردین بود و یک هفته متواتر به نشاط و خرّمى مشغول بودند.
13-نوروز، روز پرواز انسان به آسمانهاست
طبرى و بلعمى روایت کرده‌اند: "دیوان به فرمان جمشید، گردونهاى از آبگینه براى وى ساختند و جمشید بر آن سوار شد و بدان وسیله، در هوا پرواز کرد و از شهر خویش دنباوند (دماوند) به بابل، به یک روز برفت و آن روز، روز هرمزد از ماه فروردین بود و به سبب این شگفتى که مردمان شاهد آن بودند، آن روز را نوروز گفتند و جمشید فرمان داد تا 5 روز شادى کنند و لذت ببرند و روز ششم که خردادروز است، به مردم نوشت که روش او، خداى را خوش آمده است و به پاداش، گرما و سرما و بیمارى و رشک را از مردم دور ساخته است."
ثعالبى، گردونه جمشید را از عاج و ساج مى داند و مى نویسد که جمشید آنرا با دیبا بپوشانید و در آن سوار گشت و دیوان را فرمود تا آنرا بر شانه هاى خود به زمین و آسمان ببرند و آن روز روز اورمزد از ماه فروردین بود و نخستین روز بهار که آغاز سال و جوانى زمان است و در این هنگام زمین از پسمردگى زنده مى گردد. مردم گفتند این روزى نو و عیدى فرخنده و قدرتى حقیقى و شاهى عجیب است پس آنرا بزرگترین عید خود شمردند و آنرا نوروز نامیدند و با خوردن و نوشیدن و خنیاگرى و خوشگذرانى جشن گرفتند (قبلا گفتیم که در شاهنامه نیز آمده است که دیوان تخت جمشید را برمى گیرند و به آسمانها مى برند.) نکته جالب در مورد این گردونه آن است که چون جمشید با این گردونه به بابل رسید "مردمان با شگفتى او را پروازکنان دیدند که در هوا چون خورشید مى درخشد تا آنجا که باورشان شد که در یک زمان دو خورشید در آسمان است." اما بیرونى هیچ سخنى از جنس گردونه جمشید نمى گوید و تنها به بازگشت جمشید با درخشندگى به زمین یاد مى کند و مى نویسد مردمان از دیدن دو خورشید در یک زمان به شگفت آمدند و آن روز را عید داشتند.
14- نوروز، روز بر تخت نشستن جمشید است
بنا به روایت شاهنامه و متون دیگر ادبى ، جمشید تختى ساخت گوهرنشان که دیوان آنرا برمى گرفتند و با او به آسمان مى بردند و چون این روز سر سال نو و روز هرمزد فروردین بود و مردم آسوده از رنج بودند، این روز را جشن گرفتند و گرامى داشتند.
15-نوروز جشن پایان خشکسالى و آغاز نعمت و فراوانى است
بیرونى مى نویسد جمشید پس از آنکه به خشکسالى که جهان را تهدید مى کرد پایان بخشید، در نوروز به درخشندگى خورشید به زمین بازگشت و مردمان آن روز را جشن گرفتند. به نظر مى رسد که جشنهاى بهارى پس از سرماى زمستانى و بى برگ و بارى طبیعت، همیشه مفهومى خاص داشته اند. در میان ایرانیان جشن مهرگان نیز که جشن پاییزى بود تا مدتها مهمترین جشن ایرانیان بود، در مراسم نوروز تأثیر گذاشته است و به نظر مى رسد که بخشهایى از جشنهاى کشاورزان در مراسم نوروز باقى مانده باشد، داستانهاى میر نوروزى، کشت سبزه در ایام نوروز و به آب انداختن سبزهها در سیزدهم فروردین، ارّه شدن جمشید در درخت، از اینگونه یادگارها هستند.
کریستن سن مى نویسد که در میان جشنهاى مردم آسیاى مقدم و آیین بابلى و نوروز رابطهاى وجود دارد، به عنوان مثال جشن بهارى آدونیس است که در آسیاى مقدم و یونان برپا مى شد و در ابتدا، آیین عزا بود که ضمن آن مرگ آدونیس خداى گیاهان را یادآورى مى کردند، اما در عین حال جشن شادى نیز بود، زیرا خدا دوباره زنده مى شد. مردم بر مرگ آدونیس مى گریستند و پیکره او را به دریا مى افکندند. در بعضى جاها، آیین دوباره زنده شدن او را فرداى عزاى او برگزار مى کردند. در جشن آدونیس در باغهاى آدونیس کشت و کار مى شد یا سبدها و گلدانها را از خاک پر مى کردند و در آن گندم سفید، کاهو، رازیانه و انواع گلها مى کاشتند و گیاهان که در مدت هشت روز بیشتر تحت مراقبت زنان بودند، به سرعت مى روییدند و پژمرده مى شدند پس از هشت روز آنها را با پیکره آدونیس در دریا یا چشمه آب جارى مى انداختند که مخصوصا شادى دوباره زنده شدن آدونیس در بسیارى از آیینها و مراسم نوروزى برجاى مانده است.
16- نوروز، روز تقسیم نیکبختى است
ایرانیان نوروز بزرگ را روز امید مى نامیدند و به قول قزوینى در عجایب المخلوقات، ایرانیان برآنند که در این روز، نیکبختیها براى مردم زمین تقسیم مى شود و به چیز هاى خوب یا بدى که در این روز اتفاق مى افتد تفأل مى کنند.
17- نوروز، روز نگریستن کیخسرو در جام جهان بین است
بنابر شاهنامه، کیخسرو چون براى یافتن بیژن، در جام جهان بین مى نگرد، و این کار را در نوروز مى کند که ناشى از تقدس نوروز است.
چو نوروزِ خرّم، فراز آمدش
بدان جام فرّخ نیاز آمدش
بیامد، بپوشید، رومى قباى
بدان تا بود پیش یزدان به پاى
خروشید پیش جهانآفرین
به رخشنده بر کرد چندآفرین
خرامان بیامد بدان جایگاه
به سر برنهاده خجسته کلاه
پس آن جام بر کف نهاد و بدید
بدو هفت کشور همى بنگرید
ز کارو نشان سپهر بلند
همه کرده پیدا چه و چون و چند
ز ماهى به جام اندرون، تا بره
نگاریده پیکر همه یکسره
چو کیوان و بهرام و هرمزد و تیر
چو ناهید و تیر از بر و ماه زیر
همه بودنیها بدواندرا
بدیدى جهاندار افسونگرا
18- نوروز جشن ر هایى از توفان نوح است
در کتاب تاریخ فرس آمده است که این روز از زمان توفان مانده که بعد از استقرار کشتى در این روز، اهلِ سفینه، بر خود مبارک دانستند که هر سال را به عبادت و سرور گذرانند و این رسم مستمر بوده است.
19- نوروز، روز به خلافت ظاهرى رسیدن حضرت على است
مرحوم تقىزاده در گاهشمارى در ایران مى نویسد: "شیعیان ایران نوروز را یوم خلافت حضرت علىابن ابیطالب شمرده اند." و در ربیع المنجمین آمده است که در نوروز، شاه ولایتپناه، بر سریر خلافت ظاهرى نشسته و سید نبیل علىبن عبدالحمید نسّابه... روایت کرده که "روز نوروز روزى است به غایت شریف و در این روز در موضع غدیر خم، رسول آخرالزمان(ص) امیرالمؤمنین علىبن ابیطالب را به خلافت نصب کرد."
20نوروز، روز یافته شدن انگشترى سلیمان است
پس از آنکه جمشید و سلیمان در اساطیر یکى دانسته شده اند، این داستان نیز رواج یافته است که پس از آنکه سلیمان انگشترى خود را گم کرد و در نتیجه قدرت و پادشاهى خویش را از دست داد، پس از چهل روز آنرا بیافت و قدرت و سلطنت به وى بازگشت تا شاهان نزد او آمدند و مرغان به احترام پیرامون او جمع شدند، آنگاه ایرانیان گفتند نوروز آمد و بدین سبب آن روز را نوروز نام نهادند.
ایام نوروزى
به طور کلى نوروز را به نوروز عام و خاص تقسیم کرده‌اند امّا در ارتباط با نوروز، روز هایى نیز نام آورند که از آن جمله مى توان از "چهارشنبه سورى"، "عرفه یا فرستاف"، "روز عید"، "شنبه سال"، "سیزده به در" نام برد که هنوز مورد توجه و احترامند.
الف. چهارشنبه سورى، سور، در زبان فارسى به معنى شادى و نشاط است و چهارشنبهسورى، یعنى چهارشنبه نشاط. در سنّت ایرانى، چهارشنبه آخر سال را چهارشنبهسورى مى گویند و مراسم ویژه آن در عصر سه شنبه و در هنگام غروب آفتاب برگزار مى شود. مراسمى که کم یا بیش در این شب برگزار مى شود، در سراسر خطه فرهنگى ایران زمین همانند است و عبارتند از:
.1 آتش افروزى، در حیاط خانه، کوچه، خیابان یا تپه ها و بیابانها و باغهاى نزدیک به شهر یا ده آتشى شعله ور برپا مى شود و مردم بر آن گرد مى آیند و از روى آتش مى پرند و مى گویند: "سرخى تو از من، زردى من از تو." این مراسم با شادى و نشاط فراوان صورت مى گیرد و پس از سوخته شدن آتش، خاکستر آنرا جمع کرده به کنار دیوار مى ریزند و کسى که خاکستر را بیرون ریخته باید در بزند و در جواب اینکه کیستى و از کجا آمدهاى و چه آوردهاى، بگوید منم و از عروسى آمده ام و تندرستى آورده ام.
.2 فالگیرى، در شب چهارشنبه سورى، بعضى از مردم به فالگوش مى ایستند. بدین معنى که در جایى که دیگران آنها را نمى بینند، مى ایستند و به سخنان مردم گوش مى دهند و عقیده دارند که از خلال این سخنان فالشان درست درمى آید.
.3 قاشق زنى، بعضى از زنان، کاسه اى فلزى را برمى دارند و به در خانه ها مى روند و با قاشق یا سکّهاى بر کاسه مى کوبند و صاحب خانه به در خانه مى آید و برایشان شیرینى و آجیل مى آورد و این کار را نشان خیر و برکت مى گیرند. گاهى نیز با قاشق زنى براى آش بیمار که نظیر آش امام زین العابدین(ع) است، مواد اولیه را جمع مى کنند.
.4 در قدیم در شیراز رسم بود که در شب چهارشنبه سورى مى بایست به سعدیه رفت و در آب آن شستشو کرد که این امر بازمانده رسم آبریزان بود که جداگانه از آن گفتگو خواهد شد.
.5 آجیل چهارشنبه سورى، در شب چهارشنبه سورى، آجیلى که از مجموع آجیلهاى شور و شیرین ساخته شده است و بسیار به آجیل مشکل گشا، مانند است، تهیه مى شود و مردم در حالى که خود را آراسته اند و شادمانى مى کنند، آنرا به هم تعارف مى کنند و مى خورند و معمولا تهیه این آجیل براى اجابت نذرها است و خوردن آن موجب خوشبختى و شگون است.
.6 کوزه شکنى، در شب چهارشنبه سورى، یک کوزه آب ندیده نو را از بالاى خانه یا نقاره خانه به پایین مى اندازند و مى شکنند و معتقدند که بدان وسیله بلاها را از خود دور ساخته اند.
.7 گرهگشایى، همانند فالگوش است، اما با این تفاوت که به گوشه جامه یا چارقد یا دستمال گرهى مى زنند، در راه مى ایستند و از عابرى مى خواهند که آنرا باز کند، اگر عابر این کار را به آسانى انجام دهد آنرا به فال نیک مى گیرند و یقین مى کنند که گره از کار فروبسته آنها گشوده خواهد شد.
.8 در شیراز بسیارى از مردم شب چهارشنبه سورى را در صحن مطهر حضرت شاهچراغ جشن مى گیرند.
.9 فالگیرى با بولونى نیز از مراسم خاص چهارشنبه سورى است. این رسم، بدین ترتیب است که هرکس در بولونى که کوزه هاى کوتاه دهان گشاد است زیور یا زینتى را از خود مى اندازد و سپس اشعارى را در وصف حال خود بر کاغذى مى نویسد و درهم پیچد و در بولونى مى اندازد، سپس یک نفر، دست در بولونى مى کند و زیور را با یک کاغذ بیرون مى آورد و آنچه بر کاغذ نوشته شده است فال کسى خواهد بود که زیورش با کاغذ از بولونى بیرون آورده اند.
.10 آش بیمار، در خانه هایى که مریضى وجود دارد در شب چهارشنبه سورى آشى مى پزند که مواد آنرا از خانه هاى همسایه ها و با قاشق زنى به دست آورده اند و معتقدند که پختن این آش و بخشیدن آن به تهىدستان سبب مى شود تا بیمار خوب شود و بیماریش به سال آینده نیفتد.
گفتنى است که در بعضى نواحى ایران چون الویر از توابع ساوه جشنى دارند به نام "نوروز قدیمین" که در روز اول اسفند برگزار مى شود و دقیقا همانند چهارشنبه سورى است که در جلو خانه ها آتش روشن مى کنند و زن و مرد از روى آتش مى پرند و تمام خانواده ها در این شب پلو درست مى کنند و مى خورند و شب نشینى مى کنند و شب چره آن نیز شیرینى و آجیل است.
ب. عرفه یا فرستاف، اگرچه روز عرفه، نهم ذى الحجه است، امّا در بعضى نواحى ایران، روز پیش از عید نوروز را هم "عرفه" مى گویند. در قدیم به روز یا شب پیش از نوروز فرستاف یا فرستافه یا فرسناف مى گفتند که مرکب است از "فرست" به اضافه "ناف" و به معنى نافه فرستاده شده است. توضیح آنکه پارسیان قدیم در شب عید نوروز براى دوستان خود نافه فرستادندى تا خانه و محفل و لباس خود را بدان معطر سازند.
فرستاف شب، بر تو نوروز باد
شبان سیه بر تو چون روز باد
اگرچه امروزه این رسم به صورت فرستادن نافه متروک است، امّا اغلب در شب پیش از عید سمنو یا میوه یا خوراکیهایى که در اختیار بعضى از دوستان و آشنایان است، براى دیگران فرستاده مى شود و آنرا به فال نیک مى گیرند. در شب عرفه خوردن سبزىپلو با ماهى مرسوم بود.
ج. روز عید، از لحظه تحویل سال، یعنى لحظه شروع سال جدید، آغاز مى شود. مهمترین بخش مراسم نوروزى چیدن سفره عید است که در بهترین محل خانه انجام مى شود و در سفره یا میزى که براى این کار اختصاص مى یابد، آیینه و قرآن مجید (براى مسلمانان) و گل و شمع و هفتسین و هفتمیم و بعضى خوراکیها قرار مى گیرد. هفتسین معمولا عبارت است از سماق، سیر، سنجد، سمنو، سکّه، سرکه و سبزى و هفت میم که معمولا در شیراز بر سر سفره قرار دارد عبارتند از مرغ، ماهى، میگو، ماست، میوه (که اغلب هفت نوع است)، مویز و مسقطى.
عکس از دکتر هنگامه رستگار
به علاوه در سفره عید کنگر، ماست، عسل، خرما، کره، پنیر، کاهو و انواع سبزیهاى خوردنى و انار و نان و به اندازه تعداد افراد خانواده شمع روشن و تخم مرغ رنگى وجود دارد که تخم مرغها را در برابر آیینه قرار مى دهند و معتقدند که هنگام تحویل سال که زمین از این شاخ گاو به آن شاخ گاو منتقل مى شود، تخممرغها حرکت خواهند کرد.
در هنگام سال تحویل، باید پلو و شیربرنج بر روى آتش باشد و بجوشد و اسپند بر آتش قرار داشته باشد و سوختن عود، بوى خوش را پراکنده کند و شمعى به سلامتى حضرت صاحب و به نیت او بر سر سفره روشن باشد و ماهیهاى کوچک قرمز و رنگارنگ در ظرفى شیشهاى پرآب در میان سفره باشد، به علاوه سکّهاى طلا یا نقره یا مقدارى پول در سفره قرار مى گیرد و سبزه هایى چون گندم و عدس و ماش که در ظرفهاى مخصوص از قبل آماده شده‌اند، زینتبخش سفره باشند. شمعهاى سفره هفتسین را معمولا خاموش نمى کنند و مى گذارند تا تمام شوند و اگر بخواهند آنها را خاموش کنند، این کار را با نقل و شیرینى انجام مى دهند.
در هنگام تحویل سال، افراد خانواده که همه به حمام رفته و شسته و رُفته و آراسته هستند و بهترین و نوترین جامه هاى زیر و روى خود را پوشیدهاند و خود را خوشبو ساختهاند، بر سر سفره گرد مى آیند. بالاى سفره، بزرگان خانواده و پدر و مادر جاى دارند و بزرگ خانواده از دقایقى پیش از تحویل سال آیاتى از سوره یس را مى خواند و در پایان بعضى از آیات بر انارى که در دست دارد، مى دمد و سپس به اتفاق افراد خانواده این دعا را مى خوانند: یا مقلّب القلوب والأبصار، یا مدبّر اللیلِ والنّهار، یا محوّلَ الحولِ والأحوال، حوّل حالنا الى احسنِ الحال.
با اعلام ساعت تحویل سال، که گاهى به وسیله توپ و زمانى به وسیله رادیو یا تلویزیون انجام مى گیرد، افراد خانواده ابتدا دست و روى بزرگترها را مى بوسند و گاهى از آنها عیدى مى گیرند و کوچکترها با هم روىبوسى مى کنند و شیرینى به هم تعارف مى نمایند و از همان وقت دید و بازدید هاى نوروزى آغاز مى شود. هرکس وظیفه خود مى داند که زودتر به دیدار بزرگان خانواده و افراد مورد احترام خود بشتابد و گاهى بر آنان در دیدار سبقت بگیرد.
فرزندان و دوستانى که از هم دورند در لحظه هاى آغازین تحویل سال از راه دور به هم تلفن یا تلگراف مى کنند و براى هم کارت تبریک و نامه هاى تهنیت آمیز مى فرستند و اغلب هدیه هایى براى یکدیگر ارسال مى دارند که سعى مى شود، همزمان با نوروز به دست افراد مورد نظر برسد. در دید و بازدید هاى نوروزى با شیرینى و میوه و آجیل از مهمانان پذیرایى مى شود و در ایّامى که نوروز با ماه مبارک رمضان یا محرم و صفر همزمان مى شود، اغلب دید و بازدیدها در شب هنگام صورت مى گیرد. در گذشته رسم عیدى دادن به کودکان به صورت پرداخت پول نقد بود، اما در سالهاى اخیر اغلب هدیه هاى مختلف جاى عیدى را گرفته اند. براى دید و بازدید هاى نوروزى، نیز با توجه به فاصله راهها و گرفتاریهاى افراد برنامه هایى تنظیم مى شود و افراد روزها یا شبهایى خاص را در منزل مى مانند و همه دوستان و آشنایان در آن اوقات به دیدارشان مى روند. دید و بازدید هاى نوروزى معمولا تا سیزده فروردین ادامه مى یابد، ولى اوج آن در پنج روز اول فروردین است. غذاى روز و شب عید بهترین و مطبوعترین غذا هایى است که افراد خانواده دوست مى دارند و معمولا ماهى پلو یا باقالى پلو است و رشته پلو یا شیربرنج را در روز اول سال مى خورند تا سررشته کارها به دستشان باشد. در گذشته، در ایّام نوروز مطربان به در خانه ها مى آمدند و در برابر نوا هاى شاد خود شیرینى و عیدى دریافت مى داشتند. مردم سعى مى کردند پیش از عید و در ایّام نوروز به یارى فقرا و نیازمندان بشتابند و با پول، لباس و خوراک آنها را شاد سازند. در ایام نوروز زیارت بقاع متبرک و فاتحه اهل قبول نیز متداول است. در گذشته مسافرتهاى نوروزى متداول نبود و همه در ایّام نوروز سعى مى کردند تا در خانه خود باشند، به همین جهت از پیش از ایّام نوروز، خانه را تعمیر مى ساختند، لوازم و وسایل خانه را تمیز و نو مى کردند، در و دیوار و باغچه را صفا مى دادند، پردهها را تعویض مى کردند و از مدتها پیش از نوروز، بوى شیرینى پزان از خانه ها مى آمد و به هر خانه اى که مى رفتید پاک و شسته و رُفته و آبزده بود و خانه تکانى ایّام نوروز، طراوت و تازگى را به خانه ها مى آورد. معمولا در ایّام عید عقدها و عروسیها و آشتى کنانها و مراسم خواستگارى و ختنه سوران و دیگر شادیهاى اجتماعى رونقى بیشتر دارد و در مجموع کوشش مى شود تا این ایام هرقدر که ممکن است شادمانه تر و پرنشاط تر برگزار گردد.
د. شنبه سال، شنبه، نخستین روز هفته در ایّام نوروز به چند جهت مورد توجه است. اگر تحویل سال به شنبه بیفتد آنرا مبارک مى دانند و مى گویند: "عجیب سالى شود شنبه به نوروز." در گذشته، خلفا، اگر عید به شنبه مى افتاد، از یهودیان عیدى خاصى مى طلبیدند و در چنین اعیادى، یهودیان به شاهان هدیه هایى نثار مى کردند، اما امروز در بعضى نواحى ایران اولین شنبه سال را با تفریح و شادى در دامنه طبیعت مى گذرانند و سعى مى کنند که "شنبه" نخستین را با شادى تمام بگذرانند تا همه ایّام به کام ایشان باشد.
ه'. سیزده به در، روز سیزدهم فروردین را باید پایان بخش جشنهاى نوروزى دانست. ایرانیان در این روز، در خانه نشستن را نحس مى دانند و به همین دلیل به دشت و صحرا و باغها مى شتابند و بساط شادى و سرور خود را در دامنه طبیعت مى گسترند. در این روز، آخرین بقایاى شیرینى و میوه هاى نوروزى مصرف مى شود و گردهماییهاى خانوادگى، فضاى صمیمى و پرمحبّت جامعه را تداعى مى کند. آجیل و شیرینى و میوه، رقص و پایکوبى شادمانه از لوازم این روز است و براى دختران جوان، گره زدن سبزه و سرود خاص این روز از تفریحات دیدنى سیزدهبدر است:
سیزده به در
چهارده به تو
سال دگر
خونه ی شوهر
اگر سیزده بدر در ماه رمضان بیفتد، براى بعضى از مردم، این مراسم پس از پایان ماه و به اولین عید یا جمعه پس از ماه موکول مى گردد. در مراسم نوروزى، "حاجى فیروز" نیز نقش شادى آفرینى دارد و افرادى که چهره خود را سیاه کرده و لباس سرخ مى پوشند در حالى که دایره زنگى مى نوازند، آواز و ترانه مى خوانند و مردم به آنان بخشش مى کنند.
حاجى فیروزم بنده
سالى یک روزم بنده
بعضى از مراسم کهن نوروزى
در گذشته، در ایّام نوروز، مراسمى انجام مى گرفت که اینک یا متروک شده و یا همگانى نیست که از آن جمله است:
.1 مردگیران، مراسمى بود که در آن مردان به زنان تحفه ها و هدیه هاى ارزنده مى دادند. و زنان از مردان آرزوها مى یافتند.
.2 نامه کژدم، در پنجم اسفندارمذ، رقعه اى مى نوشتند و بر دیوار خانه مى آویختند تا گزند بدان خانه نیاید.
.3 میر نوروزى، پادشاهى یا امیرى موقتى بود که محض تفریح عمومى و مضحکه شخصى را در ایام نوروز بر تخت مى نشاندند و پس از انقضاى جشن کار او پایان مى یافت و این شخص در آن چند روز وسیلهاى براى خنده و تفریح مردم بود و احکامى مضحک صادر مى کرد. این رسم یکى از معنىدارترین رسوم ملى در نقد شیوه هاى حکومت و حکومتگرى رایج بود و مردم بدان وسیله هم زشتى رویه هاى حاکمان را به نمایش مى گذاشتند و هم خود "قدرت" را زوال یافتنى و بى قدر نشان مى دادند.
سخن در پرده مى گویم چو گل از پرده بیرون آى
که بیش از پنجروزى نیست، حکم میر نوروزى
.4 آتش افروز، در هفته هاى آخر سال، دسته هایى از مردم در شهر به راه مى افتادند که یکى از آنها آتش افروز بود و چند نفر دیگر که سر و صورت و گردن خود را سیاه کرده بودند، بر سر خود پنبه گذاشته و آتش مى زدند و تصنیف مى خواندند و مطربى مى کردند و از هرکسى چیزى مى یافتند و سرود آنها چنین بود:
آتش افروز حقیرم
سالى یک روز فقیرم
.5 غول بیابانى، پیش از عید نوروز، گروهى به راه مى افتادند و شخصى عظیم پیکر، با لباسى خاص و آرایشى عجیب، به نام غول بیابانى با آنها بود و مى خواند و تنبک مى زد و مى گفت:
من غول بیابانم
سرگشته و حیرانم
و بچه ها و بزرگان بر او گرد مى آمدند و به او چیزى مى بخشیدند.
.6 آبریزان، در روز اول نوروز، مردم صبح زود برخاسته به کنار نهرها و قناتها مى رفتند و شستشو مى کردند و بر یکدیگر آب مى پاشیدند. (رسم آب بر هم پاشیدن بیشتر مربوط به نوروز بزرگ است) امّا مدتها پس از متروک شدن آن نیز ادامه یافت و مخصوصا تا قرون اولیه اسلامى وسیعا مورد توجه بود.
.7 عسل چشیدن، بیرونى مى گوید در بامداد روز نوروز پیش از سخن گفتن، سه بار عسل بچشند و خانه را با سه تکه شمع بُخور دهند تا در تمام سال از بیمارى در امان مانند.
.8 شیرینى خوران و شیرینى پزان و هدیه شیرینى، در ایّام عید، پختن و خوردن و هدیه شیرینى، یکى از متداولترین رسوم نوروزى است و اساس آنرا نیز، همچنانکه گفتیم، در کشف نیشکر به وسیله جمشید مى دانند.
قزوینى مى نویسد: "جامى سیمین محتوى شیرینى به حضرت رسول هدیه شد، پیامبر پرسید این چیست؟ گفتند اینها شیرینى نوروز است. گفتند نوروز چیست؟ پاسخ داده شد که این عیدى بزرگ براى ایرانیان است. گفتند این روزى است که در آن خدا سپاه را دوباره زنده کرد. پرسیدند یا رسول اللّه کدام سپاه را، فرمودند سپاه کسانى را که از اقامتگاههاى خود از ترس مرگ بیرون آمدند و هزاران بودند و خدا به آنان گفت بمیرید و سپس آنان را زنده کرد و روانهایشان را بدانها برگردانید و به آسمان فرمان داد تا بر آنان باران ببارد. از اینرو است که مردمان این رسم را دارند که در این روز نوروز بر هم آب مى ریزند. سپس آن حضرت از آن شیرینى خوردند و محتواى جام را در میان اصحاب تقسیم کردند."
شکر هدیه کردن و شکر خوردن پیش از سخن گفتن نیز از رسوم نوروزى بود.
.9 سبزه کاشتن، در ایّام نوروز، در ظروف یا گلدانهایى سبزه مى کاشتند. اغلب هفت نوع غلّه را بر هفت ستون مى کاشتند و خوبى و بدى رویش آنرا مظنّه نیک و بد آن محصول در سال آینده مى گرفتند. به همین جهت، 25 روز پیش از نوروز، 12 ستون از خشت خام برپا مى کردند که در کنار هر ستونى بذر گیاهى کاشته مى شد، این گیاهان عبارت بودند از گندم، جو، برنج، باقلا، کاجیله، ارزن، ذرّت، لوبیا، نخود، کنجد، ماش و عدس و این گیاهان را آب مى دادند و مراقبت مى کردند و از آنها نمى چیدند تا روز ششم فروردین، آنها را مى کَندند و در میان مردم براى مبارکى و میمنت تقسیم مى کردند. کاشت این دانه ها براى تفأل بود و معتقد بودند که کشت هر محصولى که در این موقع بهتر به عمل بیاید در آن سال مقرون به صرفه خواهد بود.
.10 هدیه دادن، در روزگاران گذشته نیز از رسوم عمده نوروزى بود و شاهان بار عام مى دادند و هدیه مى گرفتند و عیدى مى دادند. بنابر آنچه فردوسى آورده است، براى خسرو هدیهها و فرشهاى گرانقیمت مى آوردند:
بدان سال تا باژ جستم شمار
چو شد باژودینار بر صدهزار
پراکنده افکنده پنداوسى
همه چرم پنداوسى پارسى
جز از رسم و آیین نوروز و مهر
از اسبان و از بنده خوبچهر
همى تاختندى به درگاه ما
نپیچید گردن کس از راه ما
9/268/225
و فرشى چینى که در نوروز به خسرو هدیه شد:
یکى جامه افکنده بُد زرّبفت
به رش بود بالاش، پنجاه و هفت
به گوهر همه ریشه ها بافته
ز بر شوشه زر بر او تافته
بدو کرده پیدا نشان سپهر
چو بهرام و کیوان و چون ماه و مهر
هم از هفت کشور بر اوبر، نشان
ز دهقان و از رزم گردنکشان
بر او بافته تاج شاهنشهان
چنان جامه، هرگز نبد در جهان
به چین در، یکى مرد بد بى همال
همى بافت آن جامه را هفت سال
ببرد آن کیئى فرش، نزدیک شاه
گرانمایگان برگرفتند راه
بگسترد روز نو آن جامه را
ز شادى جدا کرد خودکامه را
بزرگان بر او گوهر افشاندند
که فرش بزرگش همى خواندند
9/225/3609
.11 روغن مالیدن بر تن، در نوروز بزرگ، روغن بر تن مى مالیدند تا از انواع بلایا در طول سال در امان باشند.
.12 آتش افروزى، جمشید دستور داده بود تا در ایام نوروز، شبها بر بلندیها آتش بیفروزند و آنرا به فال نیک گیرند. مخصوصا در شب چهارشنبه سورى و شب عید.
.13 پرواز دادن باز، در هریک از ایام نوروز، شاهان بازى سفید را پرواز مى دادند و از جهت تیمن و تبرّک شیر تازه و خالص و پنیر مى خوردند.
.14 مراسم اسب دوانى و ورزشهایى چون کشتى گیرى و تیراندازى و انواع ورزشها در این ایام برپا مى شد.
.15 جامه هاى نو مى پوشیدند.
.17 شاعران براى ملوک و بزرگان شعر هاى تهنیت آمیز مى گفتند و مى فرستادند.
.18 در تاب، مى نشستند و تاب مى خوردند تا خاطره پرواز جمشید را زنده کنند...
نوروز در شعر منوچهرى
آمد نوروزماه، همى خور و مى ده پگاه
هر روز تا شامگاه، هر شب تا بامداد
مرغ، دلانگیز گشت، باد سمن بیز گشت
بلبل شبخیز گشت، کبک گلوبرگشاد
باغ پر از جمله شد، زاغ پر از حله شد
دشت پر از دجله شد، کوه پر از مشک ساد
منوچهرى، 19-20
نوروز، روز خرمى بى عدد بود
روز طواف ساقى خورشیدخد بود
مجلس به باغ باید بردن که باغ را
مفرش کنون ز گوهر و مسند ز ند بود
ابر گهرفشان را هر روز بیست بار
خندیدن و گریستن و جزر و مد بود
منوچهرى، 26
بر لشکر زمستان، نوروز نامدار
کرده است راى تاختن و قصد کارزار
وینک بیامده است به پنجاه روز پیش
جشن سده، طلایه نوروز نامدار
این باغ و راغ ملکت نوروزماه بود
این کوه و کوهپایه و این جوى و جویبار
نوروز از این وطن، سفرى کرد چون ملک
آرى سفر کنند ملوک بزرگوار...
نوروزماه گفت به جان و سرامیر
کز جان دى برآرم تا چندگه دمار
گرد آورم سپاهى، دیباى سبزپوش
زنجیر، زلف و سر و قد و سلسله، عذار
از ارغوان کمر کنم از ضیمران زره
از نارون پیاده و از ناردان سوار
با فال فرخ آیم و با دولت بزرگ
با فرّه خجستهطالع و فرخندهاختیار
با صدهزار جام مى سرخ مشکبوى
با صدهزار برگ گل سرخ کامکار
منوچهرى، 31-32
نوروز فرخ آمد و نغز آمد و هژیر
با طالع مبارک و با کوکب منیر...
اکنون میان ابر و میان سمنستان
کافور بوى باد بهارى، بود سفیر
منوچهرى، 34
نوبهار آمد و آورد گل تازه فراز
مى خوشبوى فرازآور و بربط بنواز
اى بلنداختر، تا چند به کاخ
سوى باغ آى که آمد گه نوروز فراز
بوستان عود همى سوزد، تیمار بسوز
فاخته ناى همى سازد، طنبور بساز
ص 40
آمدت نوروز و آمد جشن نوروزى فراز
کامکارا کار گیتى تازه از سر گیر باز
ص 43
نبید خور که به نوروز هرکسى مى خورد
نه از گروه کرام است و نز عداد اناس
ص 45
آمد نوروزماه، با گل سورى به هم
بادهسورى بگیر، بر گل سورى بچم
زلف بنفشه ببوى، لعل خجسته ببوس
دست چغانه بگیر، پیش چمانه بخم
ص 59
نوروز درآمد اى منوچهرى
با لاله لعل و با گل خمرى
یک مرغ سرود پارس گوید
یک مرغ سرود ماورالنهرى
طوطى به حدیث و قصه اندر شد
با مردم روستایى و شهرى
اى تازهبهار، سخت پدرامى
پیرایه دهر و زیور عصرى
با رنگ و نگار جنّت عدنى
با نور و ضیاء لیلةالقدرى
ص 109
نوروز برنگاشت به صحرا، به مُشک و مى
تمثالهاى عزّه و تصویر هاى مى
ص 112
نوروز، روزگار مجدّد کند همى
وز باغ خویش، باغ ارم رد کند همى
وز بهر آنکه روى بود سرخ، خوبتر
گلنار روى خویش مُورّد کند همى
ص 115
نوروز روزگار نشاط است و ایمنى
پوشیده ابر، دشت به دیباى ارمنى
خیل بهار خیمه به صحرا برون زند
واجب کند که خیمه به صحرا برون زنى
بر گل همى نشینى و بر گل همى خورى
بر خم همى خرامى و بردن همى دنى
ص 129
آمد نوروز، هم از بامداد
آمدنش فرّخ و فرخنده باد
باز جهان خرّم و خوب ایستاد
مُرد زمستان و بهاران بزاد
ز ابر سیهروى، سمن بوىراد
گیتى گردید چو دارالقرار
روى گل سرخ بیاراستند
زلفک شمشاد بپیراستند
کبکان بر کوه به تک خاستند
بلبلکان زیر وستا خواستند
فاختگان همسر بنشاستند
ناىزنان بر سر شاخ چنار
ص 171
... در باغ به نوروز درم ریزان است
بَر نارونان لحن دلانگیزان است
ص 184
نوروز در شعر فرخى
مرحبا اى بلخ بامى همره باد بهار
از در نوشاد رفتى یا ز باغ نوبهار
ز باغ اى باغبان ما را همى بوى بهار آید
کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید
کلید باغ را فردا، هزاران خواستار آید
تو لختى صبر کن چندان که قمرى بر چنار آید
چو اندر باغ تو بلبل به دیدار بهار آید
تو را مهمان ناخوانده به روزى صدهزار آید
کنون گر گلبنى را پنج، شش گل در شمار آید
چنان دانى که هرکس را همى ز او بوى یار آید
بهار امسال پندارى همى خوشتر ز پار آید
از این خوشتر شود فردا که خسرو از شکار آید
بدین شایستگى روزى، بدین بایستگى جشنى
ملک را در جهان هر روز جشنى باد و نوروزى
نبینى باغ را کز گل چگونه خوب و دلبر باشد
نبینى راغ را کز لاله چون زیبا و در خور شد
زمین از نقش گوناگون چون دیباى ششتر شد
هزار آواى مست، اینک به شغل خویشتن در شد
تذرو جفت گم کرده، کنون با جفت همبر شد
جهان چون خانه پربت شد و نوروز بتگر شد
زهر بیغوله و باغى، نواى مطربى بر شد
دگر باید شدن ما را، کنون کافاق دیگر شد
بدین شایستگى روزى، بدین بایستگى جشنى
ملک را در جهان هر روز جشنى باد و نوروزى
مى اندر خم همى گوید که: یاقوت روان گشتم
درخت ارغوان بشکفت و من چون ارغوان گشتم
اگر ز این پیش تن بودم، کنون پاکیزه جان گشتم
به من شادى کند شادى، که شادى را روان گشتم
مرا زین پیش دیدستى، نگه کن تا چسان گشتم
نیم ز آنسان که من بودم دگر گشتم جوان گشتم
ز خوشرنگى چو گل گشتم، ز خوشبویى چوبان گشتم
ز بیم باد و برف دى به خم اندر نهان گشتم
بهار آید برون آیم که از وى با امان گشتم
روانها را طرب گشتم، طربها را روان گشتم
بدین شایستگى جشنى، بدین بایستگى روزى
ملک را در جهان هر روز جشنى باد و نوروزى
نوروز در شعر عنصرى
نوروز فراز آمد و عیدش به اثر بر
نز یکدگر و هر دوزده یک، به دگر بر
نوروز جهانپرور مانده ز دهاقین
دهقان جهان دیدهش پرورده به بر، بر
ص 150
باد نوروزى همى در بوستان بتگر شود
تا ز صنعش هر درختى لعبتى دیگر شود
باغ، همچون کلبه بزّاز، پر دیبا شود
باد، همچون طبله عطّار، پر عنبر شود
ص 24
بخار دریا، بر اورمزد فروردین
همى فروگسلد رشته هاى درّ ثمین
به مشکرنگ لباس، اندرون شده است هوا
به لعل، رنگ پرند، اندرون شده است زمین
ص 226
نوروز در شعر سعدى
کامجویان را ز ناکامى کشیدن چاره نیست
بر زمستان صبر باید، طالب نوروز را
346
آدمى نیست که عاشق نشود فصل بهار
هر گیاهى که به نوروز نجنبد، حطب است
362
نظر به روى تو هر بامداد، نوروزى است
شب فراق تو هر شب که هست، یلدایى است
391
خوش آمد باد نوروزى به صبح از باغ پیروزى
به بوى دوستان ماند، نه بوى بوستان دارد
415
دوست بازآمد و دشمن به مصیبت بنشست
باد نوروز، علیرغم خزان بازآمد
434
دل سعدى و جهانى، به دمى ، غارت کرد
همچو نوروز که بر خوان فلک، یغما بود
453
زمین و باغ و بستان را به عشق باد نوروزى
بباید ساخت با جورى که از باد خزان آید
468
برآمد باد صبح و بوى نوروز
به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
چو آتش در درخت افکند، گلنار
دگر منقل منه، آتش میفروز
چو نرگس چشمبخت از خواب برخاست
حسد، گو دشمنان را دیده بردوز
480
دهلزن گو دو نوبت زن بشارت
که دوشم قدر بود، امروز نوروز
481
خوشا تفرّج نوروز، خاصه در شیراز
که برکند دل مرد مسافر از وطنش
486
زمستان است و بى برگى، بیا اى باد نوروزم
بیابان است و تاریکى، بیا اى قرص مهتابم
504
برق نوروزى گر آتش مى زند در شاخسار
ور گلافشان مى کند، در بوستان آسودهایم
535
برخیز که بادِ صبحِ نوروز
در باغچه مى کند گلافشان
543
خاموشى بلبلانِ مشتاق
در موسم گل، ندارد امکان
بوى گل و بامدادِ نوروز
و آواز خوشِ هزاردستان
صبحم از مشرق برآمد باد نوروز از یمین
عقل و طبعم خیره گشت از صنع ربّالعالمین
نوبهار از غنچه بیرون شد، به یکتا پیراهن
بیدمشک، انداخت تا دیگر زمستان پوستین
این نسیم خاک شیراز است یا مشک خُتن
یا نگار من، پریشان کرده زلف عنبرین؟!
55
باد نوروز که بوى گل و سُنبل دارد
لطف این باد ندارد که تو مى پیمایى
567
بهار آمد که هر ساعت، رود خاطر به بستانى
به غلغل در سماع آیند، هر مرغى به دستانى
616
دم عیسى است پندارى، نسیم باد نوروزى
که خاک مرده بازآید در او روحى و ریحانى
آن شب که تو در کنار مایى، روز است
وآن روز که با تو مى رود، نوروز است
دى رفت و به انتظار فردا منشین
دریاب که حاصل حیات امروز است
646
نوروز که سیل در کمر مى گردد
سنگ از سر کوهسار درمى گردد
648
علم دولت نوروز، به صحرا برخاست
زحمت لشکر سرما ز سر ما برخاست
بر عروسان چمن بست صبا هر گهرى
که به غوّاصى، ابراز دل دریا برخاست
طبق باغ پر از نقل و ریاحین کردند
شکر آنرا که زمین از تب سرما برخاست
چه هوایى است که خلدش به تحسّر بنشست
چه زمینى است که چرخش به تولّا برخاست!!
طارم اخضر، از عکس چمن حمرا گشت
بسکه از طَرف چمن لؤلؤ لالا برخاست...
هر دلى را هوس روى گلى در سر شد
که نه این مشغله از بلبل تنها برخاست
سعدیا تا کى از این نامه سیه کردن، بس
که قلم را به سر از دست تو سودا برخاست
685
نوروز در شعر حافظ
- رسید مژده که آمد بهار و سبزه دمید
وظیفه گر برسد مصرفش گل است و نبید
- ابر آزارى برآمد باد نوروزى وزید
وجه مى مى خواهم و مطرب که مى گوید رسید
- ز کوى یار مى آید نسیم باد نوروزى
از این باد ار مدد خواهى چراغ دل برافروزى
- سخن در پرده مى گویم چو گل از پرده بیرون آى
که بیش از پنجروزى نیست حکم میر نوروزى
رانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده‌دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌دارند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رخت خواب روند و لختی بیاسایند.
