نخستین چاپ دیوان حافظ *
سیدعلی ال داود
چند سال پیش ضمن مقالهای در نامه فرهنگستان، کهنترین نسخه خطی موجود دیوان حافظ را که در سال 803 ق و تنها چند سال پس از مرگ خواجه کتابت شده بود، معرفی کردیم. نسخه مذکور پس از مدتی با مقابله چند نسخه دیگر تصحیح و انتشار یافت. اما چون به صورتی تزیینی و هنرمندانه عرضه شد، مقبول اهل تحقیق و پژوهش قرار نگرفت و جای سزاوار خود را پیدا نکرد. اکنون هم جای آن دارد مصحّحان و متصدیان چاپ فوق، آن را به شیوهای محققپسند از نو انتشار دهند، تا قدر و اعتبار آن بر همگان آشکار گردد.
در نوشته حاضر میخواهیم نخستین چاپ دیوان حافظ را که در سال 1206 ق در کلکته هند منتشر شده و برخی حافظشناسان به آن اشاره اجمالی کردهاند معرفی کنیم. چاپ مذکور به اهتمام ابوطالب تبریزی اصفهانی، مشهور به میرزاابوطالب لندنی، دانشمند ایرانی مقیم هند انجام پذیرفته است. ابوطالب خان اصفهانی نویسنده و سیاحتگر ایرانی در سال 1166 ق. در لکهنو از شهرهای هند پا به عرصه وجود گذاشت. پدرش، حاجی محمّد بیگخان تبریزی، نژاد ترک داشت و اجدادش از تبریز به اصفهان کوچیده بودند و خود او در محله عباسآباد اصفهان زاده شده بود. ابوطالب در جوانی تحصیلات منظّمی انجام داد و در همانوقت به خدمت آصفالدوله بهادر درآمد و با مسئولان و کارمندان کمپانی هند شرقی مراوده و دوستی پیدا کرد. او در سال 1213 ق. رهسپار اروپا شد و مدت پنج سال در لندن و شهرهای دیگر زندگی کرد و در سال 1218 به هند بازگشت و در 1220 ق درگذشت.
تصویر شماره ی 1-اولین چاپ بخشی ازدیوان حافظ 1680 میلادی
او صاحب تألیفات و آثار متعددی است. لیکن شهرت عمده وی مدیون سفرنامه اروپای او موسوم به مسیر طالبی است. این کتاب اندکی پس از مرگش در هند به چاپ رسید و از آن پس چندبار تجدید چاپ شد. در ایران هم به اهتمام روانشاد حسین خدیوجم ویرایش و انتشار یافت. ابوطالبخان در هند با مستر جانسن انگلیسی، از مأموران عالیرتبه کمپانی هند شرقی، آشنایی به هم رساند و بزودی دوستی عمیقی بین آندو ایجاد شد. وی به تشویق جانسن تصمیم گرفت متون مهم زبان فارسی چون دیوان حافظ و کلیات سعدی را به روش مستشرقان تصحیح و به چاپ برساند. آندو نخست در سال 1200 ق تصمیم به انتشار دیوان حافظ گرفتند و 12 نسخه خطی آن را تدارک دیدند. اما کار تصحیح و چاپ 6 سال طول کشید و سرانجام در سال 1206 ق./ 1791 م. نخستین چاپ دیوان خواجه با تصحیح و مقابله ابوطالبخان و کمک مستر جانسن به بازار عرضه شد. گفتنی آنکه به رغم چاپهای متعدد بازاری که پس از آن انتشار یافت، نخستین چاپ دیوان خواجه به صورتی محققانه و با مقابله 12 نسخه عرضه شده بود. این چاپ در 1200 نسخه و در کلکته انجام گرفت و 600 نسخه آن بر روی کاغد مرغوب فرنگی و 600 نسخه دوم بر روی کاغد هندی چاپ شده بود و هر یک از دو نوع مذکور با قیمت متفاوتی به فروش میرسید.
حافظ چاپ کلکته 1791 میلادی
ابوطالبخان گزارش مختصر چاپ دیوان خواجه را در مقدمه کتاب ذکر کرده، اما تفصیل آن را در یکی از کتابهای خود موسوم به خلاصةالافکار که تاکنون به چاپ نرسیده به دست داده است.
خلاصةالافکار یکی از تذکرههای مفصّل زبان فارسی است که ابوطالبخان در سال 1206 ق. به تشویق یکی از بزرگان هند تألیف آن را آغاز و سال بعد به اتمام رساند. در این تذکره مجموعا احوال و نمونه اشعار 492 تن از شاعران متقدم و متأخر و معاصر پارسیزبان گرد آمده و در زمره تذکرههای مفید ادب فارسی است. از تذکره خلاصةالافکار چند نسخه خطی برجای مانده که تقریبا همه آنها نفیس و با تذهیب و هنرمندانه است. چندی پیش راقم این سطور ضمن تحقیق در موضوعی دیگر با نسخه ارزنده و بسیار خوب این کتاب در کتابخانه مجلس سنای سابق آشنا شد. این نسخه به شماره 1306 در این کتابخانه نگهداری میشود و مجموعهای از چند کتاب مفصل و مختصر ابوطالبخان است. تذکره خلاصةالافکار در این نسخه 562 صفحه دارد و به دنبال آن چند رساله دیگر مؤلف درج شده است. این تذکره در 31 جزو شامل یک مقدمه، 28 حدیقه، یک ذیل و یکخاتمه تدوین شده است. ابوطالب ذیل احوال خواجه حافظ، ماجرای چاپ دیوان او را شرح داده و چون حاوی مطلب تازهای است و تذکره مذکور هم تاکنون به چاپ نرسیده، عینا شرح مذکور را از نسخه خطی یادشده نقل میکنیم:
نمونه یی از متن حافظ چاپ 1791
«... مسطر جانسن که از اعزّه فرنگ است و مناسبت مزاجی با اهل کمال هر جایی دارد در آغاز سنه یکهزار و دوصد هجری اراده کرد که بعضی کتب مشهوره اسلامی را که به تصحیف کاتبان در شرف تضییع است بنا بر یادگار نام نیک به قانون کتب فرنگ چهاپه [=چاپ] کرده، از آفت بازدارد. لهذا شروع از کلیات خواجه مرحوم و شیخ سعدی کرده، مبلغی بر این کار صرف نمود و چون چهاپهگران مقلّد محض و بیسواد میباشند اهتمام آن کار به این فقیر محول فرمود.
این حقیر اولاً نسخه از دوازده دیوان حافظ را انتخاب کرده آن را به چهاپهخانه فرستاد، و به سبب تصحیح غلط چهاپهگران چند سال آن کار امتداد یافته در اواسط سنه یکهزار و دوصد و شش هجریروی به تمامی نهاد. قریب هزار و دوصد نسخه در کمال تنقیح به یکبارگی مرمّت گشت، و چون صاحب موصوف در این اثنا رهگرای ولایت خویش گشت، چهاپه کتب دیگر در معرض تعویق ماند. حالا آن کتب در بلده کلکته در معرض بیعاند. ششصد کتاب که بر کاغذ فرنگ نقش شده و به عوض اشرفی که شانزده روپیه بوده باشد و ششصد دیگر که بر کاغد هند است به هشت روپیه میفروشند و این اول کتاب اسلامی است که به دستور فرنگ چهاپه شده و شکل حروف به طریق نستعلیق است. باقی تفصیل احوال خواجه و طریق چهاپه در دیباچه آن کتاب که انشای این حقیر است نگارش یافته، هرکس خواسته باشد بدان رجوع نماید.»
به این ترتیب چاپ مذکور را باید نخستین چاپ دیوان حافظ و بلکه یکی از نخستین کتابهایی که به زبان فارسی در شبهقاره به چاپ رسیده به شمار آوریم. در فهرست خانبابا مشار و فهارس دیگر نشانی چاپ قدیمتری از کتاب خواجه به دست نیامد. متأسفانه نسخه دیوان حافظ چاپ میرزا ابوطالبخان امروزه بکلی نایاب است و حکم نسخه خطی دارد و حتی در کتابخانههای بزرگ کشور به آن دسترسی پیدا نکردیم.
· نشر دانش، سال بیستم ، بهار ١٣٨٢ شماره ی ١ ، ص ١٩ و ٢٠