شادروان علی سامی

 «عاشق بى‏قرار فارس»

«همکار سخت‏کوش من، آن سامى بصیر
از شاخ علم، بس ثمر پر بها گرفت
عمر عزیز بر سر این معرفت نهاد
تا در قلوب قوم هنر دوست، جا گرفت
پاسارگاد، شاهد این خدمت است و جد
کز پیش چهره، پرده ظلمت فرا گرفت»
"شادروان فریدون توللى"

     استاد على سامى، مردى بود بلندبالا و استخوانى، لاغراندام، تقریبا سیه چهره که موهاى سر و ابرویش بسیار زود سفید شده بود. چشمانى نافذ داشت که همواره از پشت عینک، با متانت و عمیق به مخاطب خود مى‏نگریست. او آرام و ملایم سخن مى گفت و گویى صداى او، هرگز از حّد متوسط گفتارهاى عادى فراتر نمى‏رفت. لباسهایش به طور معمول تیره‏رنگ و بسیار مرتب بود. پیراهنهاى راه راه بسیار ریز مى‏پوشید و بى‏کراوات بودن را خوش نداشت. همیشه کفشهایش برقمى‏زد و موزون و شمرده راه مى‏رفت و وقتى مى‏نشست، یک سروگردن از همه اهل مجلس، بلندتر بود. موقّر، نجیب و با متانت بود و آن قیافه، لباس و رفتار، هر بیگانه‏اى را مجذوب وى مى‏کرد و بى آن که او را بشناسد مى‏توانست بفهمد که او مردى از بزرگان این دیار است. همیشه ساکت و آرام بود، حتى اگر کودکى صحبت مى‏کرد، تا پایان سخن، به او گوش مى‏داد و چنان با
ادب با وى به گفتگو مى‏پرداخت که انسان تصور مى‏کرد، که با پیرى دانا سخن مى‏راند. ذهنشسرشار از اطلاعاتى بود که خوانده بود یا خود در خلال سالها رنج از دل خاک بیرون کشیده بود.
به هر چه بوى گذشته مى‏داد، علاقه‏اى خاص داشت و به همین جهت عاشق باستان‏شناسى و تاریخ بود و در این میان باستان شناسى و تاریخ ایران و فارس، براى او از هر سرمایه و سود دیگرى، رغبت‏انگیزتر بود. به همین جهت، براى این که این مرد کم سخن را بر سرذوق بیاورى، کافى بود
تا سؤالى از تاریخ، جغرافیا و باستان‏شناسى ایران، از او بپرسى؛ آنگاه محکم و متین، رشته سخن را به دست مى‏گرفت؛ از مقّدمات آغاز مى‏کرد و ضمن ارائه بهترین و موثّق‏ترین اطلاعات، جوابى مستوفى و سنجیده ارائه مى‏کرد و توبه نیکى در مى‏یافتى که این مرد "جهانى است بنشسته در گوشه‏اى".

در این حالتها، به ویژه در رّد عقاید آنان که درباره تاریخ و فرهنگ ایران به خطا رفته بودند،
یا به غرض و اشتباه قضاوتى ناروا ارائه داده بودند، قاطع و صریح و بى اغماض، اما با ادب بود و در عین حال که نمى‏خواست، به غلط یا ناروا، شأنى کاذب براى فرهنگ ایرانى کسب کند و فکر نادرستى را القاء کند، هرگز جزئى‏ترین ارزشها و مفاخر کشور خود را ناگفته نمى‏گذاشت.  گویى ذرّات وجودش را فردوسى‏وار، از عشق به این آب و خاک سرشته بودند، همین که نام ایران و گذشته و تاریخ و باستان‏شناسى و معمارى و مفاخر علمى و ادبى و دینى آن مطرح مى‏شد، این مرد همچون دریا به جوش مى‏آمد. و رخدادها و رویدادهاى هزاران سال پیش تاریخ و تمدن ایران را آن چنان زیبا و ساده و طبیعى باز مى‏گفت که گویى خود، همه آنها را شاهد بوده است و هر یک از آنها را به چشم خویش دیده، به خاطر سپرده و اینک آنها را روایت مى‏کند. در دل این مرد آن چنان ایمان و عشقى به این مرز و بوم وجود داشت که گویى حتى یک لحظه]هم نمى‏توانست بى آن زنده بماند و دراین میان، تخت‏جمشید، پاسارگاد، نقش رستم، نقش رجب و

تمام یادگارهاى باستانى چون غار شاپور، بیشابور، کاخ اردشیر و... و آثار کهن فارس و شیراز رامى‏پرستید و هر زن و مرد افتخارساز این دیار را، به اندازه‏اى دوست داشت که هر اطلاع و دانشى را درباره آنها از هر گوشه و کنارى گرد مى‏آورد و در کلاسهاى درس، یا در مقاله‏ها و کتابها، مصاحبه‏ها و سخنرانیهایش، از آنها سخن مى‏گفت تا آنجا که به قول یکى از نویسندگان معاصر «اوبه شناسنامه شیراز و فارس تبدیل شده بود».

 او را که مى‏دیدى گویى که همه تاریخ این سرزمین کهن را مى‏شناسى، رفتار و کردار و منش او به پیران خردمند و سنگین و با وقار افسانه‏ها مى‏مانست که مجموعه میراثهاى فرهنگى، ملّى و آیینى قوم خویش را در خود به نمایش مى‏گذاشتند. هر دانشمند ایران شناس و ایران دوستى که به شیراز مى‏آمد، به دیدار سامى ابراز علاقه مى‏کرد. بیش از چهل سال سامى، همانند تخت جمشید و دیگر آثار باستانى و تاریخى، جزئى از هویت شیراز به شمار مى‏آمد. او چراغ تاریخ و فرهنگ وادب را در این مرز ایزدى روشن نگه  میداشت و مشّوق هر انجمن ادبى، مجمع علمى و کار فرهنگى بود که در شیراز و فارس پا مى‏گرفت. براى مثال با آن که خود اهل شعر و شاعرى نبود سالها در کانون دانش پارس، شاعران را گرد هم مى‏آورد؛ آنها را به سرودن وخواندن شعر تشویق
مى‏کرد و به چاپ و نشر آثارشان بر مى‏انگیخت. دعوت هر کسى را براى شرکت در گردهماییهاى فرهنگى و سخنرانیهاى علمى و ادبى و تاریخى مى‏پذیرفت. او به اندازه‏اى وقت‏شناس و مرتّب بود که مى‏توانستى ساعتت را با آمدن به هنگام او میزان کنى. به سحر خیزى عادتى دیرینه داشت و صرفنظر از آن که صبحها را به قدم زدن مى‏پرداخت، از فراغت سحرگاهى براى مطالعه و نوشتن سود مى‏برد. همدرد مردم بود و همیشه در ختمها، پرسه‏ها و مجلسهاى سوک و سرور آنها شرکت مى‏کرد و مردم به همین جهت به او به چشم همدمى همیشگى، معلّمى مورد احترام و دانشمندى در خور عّزت و قدرشناسى مى‏نگریستند. مردم بیش از آن که علم او را بدانند، تواضع، خلق و خوى
پسندیده و خاکى بودن او را مى‏پسندیدند و عالم و عامى از همدمى‏ها و همقدمى‏هاى او خاطره‏هایى خوش داشتند. او خانواده دوست و علاقمند به پرورش علمى و فرهنگى فرزندان خویش بود و هر نه فرزند او، همگى داراى تحصیلات عالى و تخصصّهاى علمى هستند، و سامى همین آرزو را نسبت به همه فرزندان ایران داشت.

سامى، کار آموزشى خود را از سال 1308 خورشیدى با آموزگارى کلاس ششم ابتدایى ]در[ دبستان رحمت شیراز آغاز کرد و از سال 1310 تا 1315 به تدریس تاریخ و جغرافیا و ادبیات فارسى، در دبیرستانهاى شیراز پرداخت و مدتى نیز مدیر دانشسراى مقدماتى پسران بود. اما آنچه سامى را ساخت، و به عشق و شیفتگى به فرهنگ باستانى و تاریخ ایران کشانید، آن بود که در سال 1315 و در زمان وزارت فرهنگ شادروان على اصغر خان حکمت که به ایجاد مراکز فرهنگى و کاوشهاى باستانى علاقه‏اى فراوان داشت، به تصدى تعمیر بناهاى تاریخى شیراز منصوب شد و در همین روزگار (1315 تا 1318) بود که آرامگاه حافظ، با مباشرت او و حمایت و تشویق مرحوم حکمت ساخته شد و سامى با همّت جوانان و دانش و علاقه پیران تعمیر و تجهیز موزه پارس و حوض خانه کریم خانى را به انجام رسانید. آرامگاه خواجو را ساخت و مقدمات تعمیر مسجد جامع عتیق را فراهم آورد، و با همین تجربه‏ها، گذشته پیش از اسلام ایران، دوره اسلامى و خدمتگزاران شعر و ادب این سرزمین را شناخت و همّت و پشتکار در خور تحسین او، سبب شد
که در سال 1318 او را به ریاست اداره باستان شناسى فارس و بنگاه علمى تخت جمشید و پاسارگاد براى کاوش تپه‏هاى ماقبل تاریخى اطراف مرودشت، برگمارند، و سامى که در آغاز براى یک مأموریت کوتاه به تخت جمشید رفته بود، چنان شیفته و مجذوب آثار باستانى آنجا شد که از آن پس، به تحقیقات باستان شناسى روى آورد و با عشقى بى پایان به توفیقاتى فراوان دست یافت، و با کار و مطالعات شبانه روزى به آن چنان تسلط و توان علمى و تخصصّى در باستان‏شناسى ایران نائل آمد که از یگانه‏هاى این علم شد و دانش و مهارت او در این مورد، از بیان آثار فراوان او به خوبى پیداست.

به گفته یکى از محققان: «... سامى یکى از معدود بازماندگان نسل اول باستان‏شناسان ایرانى بود که الحق در کار خود خوش درخشید... و به جرأت مى‏توان او را از نظر کیفیت و کمیّتکاوشها و پژوهشهاى آثارش، یکى از پرکارترین محققان باستان شناس دانست که شانه به شانه باستان‏شناسان غیر ایرانى گام برداشته و چیزى کمتر از آنها ندارد و با وجود نداشتن تحصیلات مدرسى، در دانش باستان شناسى، مجموعه کارهاى علمى و تألیفاتش در این زمینه، بسیار استادانه و عالمانه انجام گرفته است تا آنجا که تألیفات سامى در زمره کتابهاى مأخذ باستان شناسى استکه پژوهشگران؛ ناگزیر باید، همواره از آنها سود جویند. در آن روزگار وانفسا که دیگران خط وربط باستان شناسى ما را ترسیم مى‏کردند و انحصار حفّاریها را به طور کلّى در دست داشتند، سامى با تنى چند ایرانى دل سوخته چون خود، خودى نشان دادند و با وجود آن همه هیئتهاى بزرگ و کوچک خارجى، کار بررسى و حفّارى را دنبال نمودند و تلاش کردند تا نگین سلیمانى را از دست اهریمن بازستانند و به این اعتبار، سامى را مى‏توان، اولین حفّار یا در زمره اولینها دانست که به خود جرأت داد تا کاوشهاى مؤسسه شرقى دانشگاه شیکاگو را که قبلاً با سرپرستى ارنست هرتسفلد و "اریک اشمیت" صورت گرفته بود، مستقلاً دنبال کند و پرده از بسیارى از مجهولات مربوط به هنر معمارى هخامنشى به یک سوزند.

حفّاریهاى او در تخت جمشید و پاسارگاد و دیگر محوطه‏هاى هخامنشى استان فارس و نیز گزارشهاى عالمانه و دقیقى که از کارهاى خود در مجلّه گزارشهاى باستان‏شناسى ارائه داده، مدارک زنده کار دقیق و علمى و صحرایى یک حفّار ایرانى است...»[1]، و به گفته یکى دیگر ازباستان‏شناسان کاردان : «کار تخت جمشید، استعداد استاد راشکوفا نمود و ایشان را به سطح یکىاز خبره‏ترین باستان‏شناسان جهان ارتقاء داد. ایشان خود مى‏گفتند: تخت جمشید دانشگاه من بودو هر سال کار در تخت جمشید، برابر چند سال، تحصیلات دانشگاهى است... در حال حاضر هرکتابى که در چهارگوشه جهان در مورد تاریخ و باستان شناسى قبل از اسلام ایران و بخصوصهخامنشیان نگاشته شود در آن از کشفیات و نوشته هاى استاد ]سامى] استفاده مى‏شود.  در دوران فعالیت سامى در تخت جمشید قسمتهاى جدیدى از آثار حفّارى، مورد تحقیق و شناسایى قرار گرفت، تعداد زیادى تپه و آثار باستانى و اشیاء مختلف در سطح دشت مرودشت

کشف شد و مورد شناسایى قرار گرفت و به ثبت رسید...».[2]خود او درباره مشکلاتش در تحقیقات باستانى ـ که از پائیز 1318 تا 1338 ادامه یافت ـ مى‏نویسد : «... به مدد لطف خداوندگارى و با کوشش و بردبارى فزونترى تلافى ـ دشواریهاى عدیده و ناهمواریهاى از لحاظ ضیق مالى و مشکلات ادارى و نارسایى سایر کارها که در پیش پاى ما بود ـ نموده و هر چند که فشار کار با افسردگى و آزردگى خاطر توأم و گاهى طاقت فرسا بوده است ولى از تلاش و کوشش باز نماند [م] و همین امر توانست گرد و غبار گذشت زمان را از چهره تابناک گوهر گرانبهاى شرق باستان بزداید، که این خود یک پاداش معنوى است که نیروهاى مصرف شده و سالهاى گرانبهاىزندگى از دست رفته را، جبران مى‏نماید...»[3].

 سامى در مورد کارهاى تحقیقى خود که بیشتر در زمینه پاسارگاد و تخت‏جمشید صورت گرفت، مى‏نویسد: «... مطالبى که نویسنده در این تألیف و سایر تألیفات خود در چند سال اخیر،مورد بحث قرار داده، مربوط به ادوار و آثار باستانى است و اکثر این آثار، تاریخ یا نوشته‏اى که معّرف و مبیّن آن باشد، ندارد؛ بنابراین اطلاعات و تحقیقات روى آن آثار، با آن که از روى کمال دقت و مطالعه و تّوجه به عقاید و تحقیقات سایر باستان شناسان صورت گرفته، باز کاملاً نهایى و قطعى نمى‏تواند بود. از این رو در مباحثى که موضوع پیچیده و احتیاج به بررسیهاى بیشتر و کاوشهاى دامنه‏دارترى دارد، با کلمات "تصور مى‏رود"، "شاید"، "حدس زده مى‏شود" جبرانقصور احتمالى را نکرده و نقص کاوشهاى خود را نموده و راه را براى فکر وسیع و نظر تیزبین کاوش کنندگان و کنجکاوان و محققین بعدى باز گذاشته است...»[4].

    آقاى‏دکتر سیدحسن‏موسوى در مقاله‏اى چگونگى کندوکاوهاى باستان‏شناسى استاد سامى رابه طور مشروح مورد ارزیابى قرارداده‏اند و از بیست مورد از کشفهاى معتبر استاد در تخت‏جمشید و مورد با اهمیت از کشفهاى او در پاسارگاد سخن گفته‏اند که خوانندگان محترم را به مطالعه آن مقاله در صفحه‏هاى 231 تا 243 نامگانى، جلد اول، به کوشش استاد دکتر محمودطاووسى توصیه میکنیم.

 سامى عاشقى بود جستجوگر که خود شرح بخشى از دل سوختگى و عشقها را در کتاب روزهاو یادها که در سال 1362 منتشر کرده است، چنین بازگو مى‏سازد: «... من اکنون به جایى رسیده‏ام که عشق با فروغ ابدیت، وجودم را لبریز کرده است، احساس مى‏کنم گیاه تشنه یک صحراى خاموشم؛ این موهبت مانند دانه بارانى شفاف و درخشنده، جام زندگى مرا لبریز کرده است. منشیفته آن کشش ناشناخته، به سوى حقیقت و آن احساسات طوفان خیزى هستم که عشق در دلم برپا ساخته؛ عشقى که مایه الهام اندیشه‏هاى  من است؛ عشقى که حیات و هستى من، از آن فروغ و
مایه مى‏گیرد. من به این دانه باران شفّاف، نیاز دارم وگرنه از بین مى‏روم...».[5]و این اندیشیدن عاشقانه، همان است که مولوى نیز از آن سخن مى‏راند:

«راست گویم عشق خوبان آتش است

 سخت مى‏سوزاند اما دلکش است

از خدا خواهم که افزونش کند

 دل اگر دم زد، پر از خونش کند

کاش از این آتش ترا بودى خبر

 با خبر بودى که این بیدادگر

سینه را هر چند دارد زارتر

 هر چه دارد دیده را خونبارتر

مرغ جان را خوشنواتر مى‏کند

 باغ دل را با صفاتر مى‏کند»

     او مى دانست که زندگى و کار با عشق، جاودانگى مى‏آفریند و به قول حافظ بزرگوار:

«هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق

 ثبت است در جریده عالم، دوام ما»

سامى در این مورد مى‏نویسد: «... من دوست دارم که خاطره‏ام براى انسانهایى که دوستشان مى‏دارم و برایشان اهمیت قائلم، باقى بماند. آدمى نباید گذشته‏هاى خوب را از یاد ببرد و قلم فراموشى بر آنها بکشد. یادبودهاى گذشته چون فرشتگانى هستند که نیمى از چهره‏شان لبخند و نیمى دیگر اندوه، مى‏پراکنند...».[6]دید دقیق او را نسبت به تمدن و تاریخ و فرهنگ باستانى ایران، در هر یک از اثرهاى او، به خوبى مى‏توان دید؛ او درباره نفوذ تمدن ایران مى‏اندیشید: «ایرانى چه در دورانى که خود جزئى از دنیاى قدیم و داراى صنعتى مستقل و منحصر به خود بود و هگمتانه و پاسارگاد را به وجود آورد و چه آن زمان که مالک رقاب تمام کشورهاى کهن‏سال متمدن گردید و صنایع و هنر آنها را در هم آمیخت و تخت‏جمشید را به وجود آورد،ابّهت و جلال و زیبایى خاص و بى‏سابقه‏اى به آثار و مصنوعات داده است که در عالم خود، بکر وجالب است و از این رو ارزنده‏ترین خدمت را در راه نگاهدارى و تشویق و اکمال هنر و تمدندنیا کرده است و این سرافرازى و مباهات را دارد که علاوه بر تمّدن و صنعت پیشین خود، در مّدت دو قرن و ربع سلطه بر کشورهایى چند، که همه از مراکز کهن سال و پر اهمیت وپر مایه مدنیت خاور نزدیک بوده‏اند، نه تنها سبب شد که هنر آنها از بین نرود، بلکه در اثر ایجاد وحدت و امنیت شایان تقدیر، موجب گردید تا فرآورده‏ها و هنرهاى خاصّه هر کشورى، با وضع زمان ومکان، مدارج کمال را بپیماید...»[7].

    «... تاریخ، شاهد بارز و عادل و معّرف بى غرض پیشینه‏هاى درخشان و پر مغز ایران زمین، در قرون مختلف مى‏باشد و مى‏رساند که ایرانیان باستان، داراى چه ابتکارها و استعدادها و هنر جالب بوده‏اند و... چه بسا کشورهایى که از دوران سرافرازى و شکوه خود، خاطرات و یادگارهایىدارند که کم و بیش در تاریخ، منعکس است ولى چون قرنها از آن حوادث گذشته، حقیقت وچگونگى آنها مبهم و مشکوک گردیده است در حالى که نقوش و خطوط حجّارى شده تخت جمشید و پاسارگاد که دو یادبود گرانبهاى ایران هخامنشى هستند، جاى هیچ‏گونه ابهام و شکّى رادر گفته‏هاى مّورخین، باقى نگذاشته؛ بلکه گذشته پرافتخارترى را، پیش از آنچه تاریخ، قادر بهضبط آن بوده است، به یاد مى‏آورد...».[8]وقتى سامى با این عشق و اعتقاد به گذشته سرزمین
خویش مى‏نگریست، دوست مى‏داشت تا جوانان و مردم این سرزمین نیز همچون او بیندیشند؛
بنابراین در مقدمه کتاب نقش ایران در فرهنگ اسلامى که در حقیقت گزارشى از خدمات ارزنده ایرانیان به اعتلاى تمدن اسلامى است، مى‏نویسد: «... من هر فصل و بخشى از این کتاب، بلکه هر سطرى از آن را که تهیه مى‏کردم، جوانان پرشور و با ایمان میهن عزیز را که چشم و چراغ این کشورند، در نظر مى‏آوردم که باید به فرهنگ گسترده و ژرف و دیرین خود آگاه باشند و بدانند که نیاکان با فّر و شکوهشان چه خدمات گرانبهایى در راه تمدن بشرى و انسانیت به کار برده‏اند، تا منش و غرورشان نیرومندتر و زنده‏تر گردد و آشنا به گنجینه‏هاى بى‏همتاى معرفت و اندیشه علمىو فلسفى پیشینیان این کشور گردند...»[9].

    او همانند داریوش که این سرزمین را از دروغ و دشمن و خشکسالى در امان مى‏خواست، آرزوهاى خود را درباره مردم و کشور خویش چنین بیان مى‏کرد: «... خداوندا، ایران سر بلند را جاودان نگاه‏دار و ما و آیندگان را نیز در راه بزرگداشت و نگاهدارى این مرز و بوم و آیین و زبان و خط و فرهنگ و دیگر یادبودهاى گذشتگان کوشا و کارا بدار، و جلوه‏هاى این پیشینه درخشان و خیره کننده را در نهاد فرزندان این آب و خاک پرتو افکن بنما تا از کاروان جهان واپس نمانند و فرزندانى کاردان و شایسته، براى پدران و نیاکان خود باشند...»[10]. و در این میان عشق و شوریدگى او به شیراز حکایتى دیگر دارد: «... شیراز، کتاب خاطراتزندگى من است و من به این زادگاه عزیز و یادبودهاى مقدسش با احترام مى‏نگرم، هواى شیرازجانى تازه به من مى‏دهد و خاکش توتیاى روشنى بخش چشمانم مى‏باشد... شیراز با گذشته‏هاى پرافتخار و دیدگاههاى دلنشین و رؤیایى، بر تارک افتخارات ایران زمین، چون گوهرى تابناکمى‏درخشد. اینجا سرزمین صفا و وفا، زادگاه مقدس پاکبازان و شیفتگان راه حق و حقیقت، مهدجوانمردان و بلند همتان مى‏باشد. شهرى است که جلوه‏هاى شکوهمند خدادادى و مواهب گوناگون طبیعى و آثار ارزشمند باستانى، همه را یک جا و در کنار هم آمیخته، دیارى که بزرگان

دانش و بینشى چون سعدى و حافظ و مولانا مؤیّد و سیبویه و ملا قطب و ملاصدرا و شیخ
ابوعبدالله خفیف و روزبهان و شاه داعى‏الله و قاآنى و وصال و شوریده و فرصت و دکتر شایگان و على اصغر حکمت و دکتر صورتگر را پرورده، شهرى که لهجه شیرینش، یادبود و نگاهدارنده کهن‏ترین و غنى‏ترین زبان جهانى است، دیارى که به مهمان نوازى و خوش مشربى و نشاط‏آورىنامبردار جهان گردیده است...».[11]

    خود من در فاصله سالهاى 1337 تا 1340 که در دانشکده ادبیات شیراز، درس مى‏خواندم، افتخار بهره‏گیرى از کلاسهاى درس استاد سامى را داشتم، وقتى این مرد به کلاس مى‏آمد، همه ماخاموش و مشتاق به درسهایش گوش مى‏دادیم و با احترام فراوان، سئوالات خود را از وىمى‏پرسیدیم و او با چنان صمیمیت و آرامش و تسلطى به ما پاسخ مى‏داد که حرف او را سندىمعتبر مى‏شناختیم و الحق، او بود که چشم و گوش ما را بر شناخت تاریخ و میراثهاى فرهنگى پیشاز اسلام و دوره اسلامى ایران گشود.

 او در پایان نیمسال اول سال تحصیلى 37 ـ 38، ما را به دیدار تخت‏جمشید و نقش رستم برد ویک روز تمام که براى همه ما فراموش نشدنى و خاطره انگیز بود، با ما از تاریخچه هر بخش و هرسنگ و بنایى سخن گفت و آن روز براستى ما دریافتیم که این مرد در آن نیمسال به ما چه مى‏گفتهاست، و چه عظمت‏ها و هنرمندیهایى را تفسیر مى‏کرده است. چیزى که در کلاسهاى درس،کارهاى تحقیقى و انتشاراتى و حتى سخنرانیهاى استاد سامى بسیار چشمگیر و دیدنى بود،استوارى و عشق، کرامت نفس، خویشتن‏دارى، صبر و تحمل، سادگى و بى تکبرى او بود. در بیانآنچه مى‏دانست با سخاوت و گشاده دست بود و در اقرار به ندانستن و پذیرفتن اشتباه و عفو و
اغماض، آسوده و آسان گیر بود.  در کارهاى اجتماعى و فرهنگى همیشه موفق بود، اما در سیاست و در آن سالهاى دشوار، علىرغم وسوسه‏هاى نفس، نه مشارکتى جّدى داشت و نه توفیقى نسبى. او مرد علم بود و خلعتفرهنگى بودن و جامه اهل پژوهش، برازنده‏ترین لباس زندگى او بود. او خوب زیست و سالهاىعمرش، اگرچه نزدیک به هشتاد سال رسیده بود، اما تاآخرین روزهاى حیات نیز، هنوز خدنگ قامتش استوار و چهره پر طمأنینه و استادانه‏اش، زنده و پر از امید و تلاش بود، و هرگز رفتنى بهنظر نمى‏رسید. کار مداوم، برنامه صحیح و منظّم زندگى، امید به فایده‏بخش بودن و ثمرآفرینى این مرد را زنده نگه مى‏داشت و اگر نگارگر تقدیر و محّرر سرنوشت، عمرى بیشتر براى او خواسته بود، بى‏شک مى‏توانست سالهاى فراوان دیگرى را نیز در خدمت فرهنگ و ادب و تاریخ

و باستان شناسى سرزمین مقدس خویش باشد. اگر بخواهم از اوضاع و احوال شخصى او نیز سخنى بگویم، لازم به یادآورى است که این مرد در سال 1289 شمسى در خانواده‏اى کازرونى‏الاصل، در شیراز چشم به جهان گشود. پدرش "آقا

بزرگ سامى" از دانشمندان بنام شیراز و سالها دبیر دبیرستانهاى این شهر بود و تا سال 1325 که بازنشسته شد، به تعلیم و تربیت جوانان این شهر اشتغال داشت، در نقاشى، به ویژه در مینیاتورسازى به کمال رسیده بود؛ صاحب چند نگاشته و مجموعه‏اى شعر است و مرحوم رکن‏زاده آدمیت در جلد سوم کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس درباره او نوشته است که:«در سال 1264 شمسى در شیراز متولد شد و چهل سال دبیر دبیرستانهاى شیراز بود...»[12]پدرآقا بزرگ سامى نیز آخوند "مّلا على کازرونى" بود که از کازرون به شیراز آمد و در این شهر تحصیل کمال کرد و در مسائل علوم و ریاضى، استاد فرصت الدوله شیرازى بود و صاحب فارس‏نامه ناصرى شرح حال او را چنین مى‏نگارد: «عالم فاضل مّلا على کازرونى در سال 1248قمرى در کازرون متولد گردید و مقدمات علمیه را در خدمت والد ماجد خود بیاموخت و چند سالى به محافظت املاک موروثه پرداخت. اما از عهده احجاف و تعدیات اهل بلد برنیامد و وارد شیراز گردید و در خدمت علما و مجتهدین به تکمیل مراتب علمیه و مقاصد یقینیه پرداخت و در
هر فنّى مانند مرد یک فن گردید، در تاریخ سلاطین روى زمین... و علم‏انساب قبایل و ایّام عرب،مهارتى تمام دارد...»؛[13]و فرصت‏الدوله نیز درباره او مى‏نویسد: «جناب مّلا على کازرونى،عالمى بود نحریر و فاضلى بصیر، فقیهى با فضل و دانش و متکلمى با علم و بینش، متوغّل در اکثر علوم، فقیر بعضى مسائل ریاضى را به خدمتش استفاده مى‏نمودم... و در دولت‏سراى مرحوم میرزا
على خان وکیل‏الدوله، جماعتى را درس مى‏فرمود... در سنه 1307 قمرى به عمر شصت سالگىدر شیراز وفات یافت...».[14]پدر آخوند ملا على کازرونى یعنى جّد اعلاى سامى نیز "ملا آقابابا" نام داشت که به قول مرحوم شیخ مفید در تذکره مراه‏الفصاحه، دیوان بزرگى داشت.[15]سامىدر بعد از ظهر روز یکشنبه بیست و دوم مرداد 1368 برابر با دهم محرم 1410 هجرى قمرىدرگذشت و در آرامگاه خانواگى خود در دارالّرحمه شیراز، به خاک سپرده شد و استاد حسن امدادماده تاریخى در وفات استاد سرود که چنین است:

پیر ما

«دانشى مرد پیر ما سامى

 از جهان رفت با نکونامى

بود نیکو خصال و مردم دوست

 مردمان را همیشه بد، حامى

ماه مرداد و روز عاشورا

 گفت لبیک حق به آرامى

هاتفى سر به جمع کرد و بگفت

 به جنان رفت پیر ما سامى  (1410 ه  . ق.)

و شاعر گرانقدر شیراز، پرویز خائفى، قصیده‏اى استوار و پرسوز در رثاى استاد سرود که مطلع و چند بیتى را از آن  در زیر مى‏خوانید:

«جهانا چه دادى که او را گرفتى

 به اشکم نشاندى و دریا گرفتى

جهانا کمانت عقابان نگون کرد

 شگفتا که این بار عنقا گرفتى

چه سرمایه‏ها برد سوداگر عمر

 نه سامى در این سود و سودا گرفتى

چو ایران نباشد مبادا تن من

 دوباره تو فردوسى از ما گرفتى

چه گویم، چه بنویسم، اى سامى من

 که از خامه‏ام شور انشا گرفتى

چنان سخته گفتى و سخت ایستادى

 که انگار سختى ز خارا گرفتى

شکیبا ز کاوشگرى، سختکوشى

 ره مرد داناى بینا، گرفتى

نه با سحر گفتار، خاصان نشاندى

 ز غوغاییان نیز غوغا گرفتى

در آیینه دیرینه تصویر کردى

 چو تاریخ را قاب پیدا گرفتى

ز "خوبى" زدى بانگ تا بیکرانها

 ز تأیید "بد" راه حاشا گرفتى

بر خاک این خطّه دیر مانده

 تو پیش از همه رفته مأوا گرفتى

ترا بایدت نام،  ایران گذارند

 چرا سامى از بین اسما گرفتى؟

من او برگزیدم که پیر وطن بود

 فسوسا هم او را همانا گرفتى

فرى بر تو اى فّر فرزانه مردان

 که عمرى سر فخر بالا گرفتى

ربودند امشاسپندانت، آرى

 اهورائیا، رتبه بالا گرفتى

بلند اخترا، آسمان بخت و تختت

 جواز بلندى زجوزا گرفتى

بمویم، بگریم، بنالم، بگویم

 قلم برگرفتى و دنیا گرفتى

کجا بى تو شاید گرفت انجمنها

 که تن ها تو با مهر تنها گرفتى

نه این چامه را شیوه شیون آمد

 که خلقى همه، واى وایا، گرفتى

قلم در رثاى قلم سینه چاک است

 چه گویم دگر، ناى گویا، گرفتى»