شعر ونثر فارسی و تحولات صوری ومعنوی آن

                 شعر ونثر فارسی  و تحولات  صوری ومعنوی آن  

(1)

اگر مردمى شکست بخورند ولى زبان

خودرا نگه دارند، همانند زندانى‏اى هستند

کهکلید زندان را همراه خود دارد.

                       آلفونس دوده‏

حکومتهای ایرانی و پدید آمدن شعر فارسی

 همزمان با نخستین روز هاى فرمانروایى یعقوب لیث صفّارى (247 ه'.ق تا 265 ه'.ق/ دوره ی اول : 867 تا 879م)"...رستاخیز فرهنگی ایران رخ داد ،دلبستگی شدید نسبت به میراثهای ملی  و افتخارات  گذشته که چون آتش زیر خاکستر،در بطن جامعه وجود داشت،ود را گاهی خود را  دربرابر ، برخی تمایلاتی که ایران  را در راستای  عربی ساختن  ویکدست شدن جامعه اسلامی  پیش می برد ،نشان می داد، از جمله کاتبان و دیوانیان ایرانی  و مخصوصا در دوره ای  که "عصر طلایی اسلام" نامیده می شد (749 تا 847 م)به صورت روشنی تمایلات افتخار آمیز ملی خود را ظاهر می ساختند ، جاحظ ،دانشمند معروف قرن دهم( 160 تا 255 ه.ق)دربخشی از رساله خود که به نکوهش  این کاتبان اختصاص داده  ،ایشان را به این متهم ساخته  که فقط دانش وآگاهی های  عالمان زمان  ساسانیان را موردپژوهش قرار می دهند و علوم اسلامی را به تمسخر می گیرندوسنن عربی را تحقیر می کنند، نهضت شعوبیه نیز یکی از بازتابهای چنین احساسی بود ...چندین واقعه در پیش برد چنین احساساتی  تأصیر خاص داشت که یکی از آنها ،رهبری  ودرایت ابو مسلم خراسانی ( 718-755م.مرگ: 137 ه.ق)بود و موفقیت چشمگیر او در برانداختن  سلسله ی امویان  در سال 749م/ 132 ه.ق) وبه ثمر رسانیدن انقلاب عباسیان.

ابو مسلم زبان فارسی را برای مکالمه و ارتباط به کار می بردو پیروزی شگفت انگیز او راه را برای شرکت همه جانبه ی  ایرانیان در تمام امور  دنیای اسلم  باز کرد (طبری ،جلد سوم 1 ،ص 46)وبه ایرانیان اعتماد به نفس بخشید .

در سال 821 میلادی نیزطاهر ذوالیمینین به فرمانروایی خراسان  منصوب شد  ووی و فرزندانش مدت 52 سال به صورت سلسله ای نیمه مستقل ، برشرق ایران حکومت کردند که قسمتی از آن همزمان با با ضعف سیاسی عباسیان  وروی کار آمدن غلامان ترک بود." یارشاطر،احسان،رستاخیز ایران  و ظهور زبان و ادبیات  ملی ،ایرانشناسی ، شماره 50، تابستان 1380 ،ص 273 تا288)

نمونه هایی  از اشعار فارسی که در زمان طاهریان سروده شده ،در دست است (متن انگلیسی تاریخ ادبیات ریپکا، چاپ 1968 ، ص 135و136)شامل دو قسعت از حنطله ی بادغیسی (لازار،ج2، نخستین اشعار فارسی، )(همان)

اشعار حنظله ی بادغیسی در دوره ی طاهریان

1

یارم سپند گرچه بر آتش همی نهد

از بهر چشم ،تانرسد مر ورا گزند،

اورا سپند وآتش ،ناید همی به کار،

باروی همچو آتش و، با خال چون سپند

2

مهتری گر به کام شیر در ، است

شو خطر کن، ز کام شیر بجو

یا بزرگی . عزّ و نعمت و جاه،

یا چو مردانت مرگ رویا روی

شعر محمود ورّاق ازشاعران دوره ی طاهری

نگارینا به نقد جانت ندهم

گرانی در بها، ارزانت ندهم

گرفتسسم به جان دامان وصلت

نِهم جان از کف و،  دامانت،ننهم

(پیشاهنگان شعر فارسی ، ص 3)

باآغاز دوران استقلال سیاسى و اجتماعى ایران در قرن سوم هجرى،که برخی از محققان ،آن راآغاز گر  رستاخیز ایران  می خوانند (ایرانشناسی، شماره ی 50 ،1380 ،ص 273 تا 288)، "اندر یافتن زبان فارسى" به عنوان مسئله‏اى مهم در دربار یعقوب مطرح مى گردد و یعقوب با شاعرانى که رسیدن او را به قدرت با اشعار عربى شادباش گفته‏اند، از در عتاب درمى آید و مى گوید: "چیزى (سخنى) که من اندر نیابم چرا باید گفتن؟!" مشروح این داستان را صاحب تاریخ سیستان، چنین روایت مى کند که چون یعقوب خراسان را گشود و هرات و پوشنگ را به دست آورد و منشور سیستان و کابل و کرمان و فارس را از محمدبن طاهر بگرفت و خوارج را تارومار کرد، شعرا او را شعر گفتندى به تازى:

قد اکرم اللّه اهل المصر و البلد

بملک یعقوب ذى‏الافضال و العدد

 "... چون این شعر را برخواندند، او عالم نبود، درنیافت، محمدبن وصیف حاضر بود و دبیر رسائل او بود و ادب نیکو دانست و بدان روزگار، نامه پارسى نبود، پس یعقوب گفت چیزى که من اندر نیابم، چرا باید گفت؟ محمد وصیف، پس شعر پارسى گفتن گرفت و اول شعر پارسى، اندر عجم او گفت و پیش از او کسى نگفته بود که تا پارسیان بودند، سخن پیش ایشان به رود گفتندى، بر طریق خسروانى و چون عجم برکنده شدند و عرب آمدند، شعر میان ایشان به تازى بود و همگان را علم و معرفت شعر تازى نبود... چون یعقوب زنبیل و عمّار را بکشت... محمّد وصیف این شعر بگفت:

اى امیرى که امیران جهان خاصه و عام‏

بنده و چاکر و مولاى و سگ بند و غلام‏

ازلى خطى در لوح، که ملکى بدهید

به ابى یوسف یعقوب، بن اللّیث همام‏

به لتام آمد زنبیل و لتى خورد بلنگ‏

لزه شد لشکر زنبیل و هبا گشت کنام‏

لمن الملک بخواندى تو امیرا به یقین‏

با قلیل الفئه، کت داد در آن لشکر کام‏

عمر عمّار تو را خواست وز او گشت برى‏

تیغ تو کرد میانجى به میان دد و دام‏

عمر او نزد تو آمد که تو چون نوح بزى‏

دَرِ آکار، تن او، سر او، باب طعام‏

 بسّام کورد، از آن خوارج بود که به صلح نزد یعقوب آمده بودند، چون طریق پسر وصیف (محمدبن وصیف) بدید، اندر شعر، شعرها گفتن گرفت و ادیب بود و حدیث عمّار اندر شعرى یاد کند:

هر که نبود او به دل متهم‏

بر اثر دعوت تو کرد نعم‏

عمر ز عمّار بدان شد برى‏

کاوى خلاف آورد، تا لاجرم‏

دید بلا بر تن و بر جان خویش‏

گشت به عالم تن او در الم‏

مکّه حرم کرد عرب را خداى‏

عهد تو را کرد حرم، در عجم‏

هر که درآمد همه باقى شدند

باز فنا شد که ندید این حرم‏

 باز محمدبن مخلّد هم سگزى بود و شاعر و نیز پارسى گفتن گرفت و این شعر را بگفت:

جز تو نزاد حوّا و آدم نکشت‏

شیر نهادى به دل و بر منشت‏

معجز پیغمبر مکّى تویى‏

به کنش و به منش و به گوشت‏

فخر کند عمّار روزى بزرگ‏

کو همانم من، که یعقوب کشت‏

 “البته این نظریه که نخستین شعر فارسی در زمان صفاریان سروده شده باشد،درست نیسست و شواهدی  و حتی نمونه هایی  از اشعار فارسی که در زمان طاهریان سروده شده ،در دست است (متن انگلیسی تاریخ ادبیات ریپکا، چاپ 1968 ، ص 135و136)شامل دو قسعت از حنطله ی بادغیسی (لازار،ج2، نخستین اشعار فارسی، ):

و می توان به آسانی تصور نمود که که زودتر از آن هم کوششهایی  برای سرودن شعر به اوزان محلی  ویا در قالب شعر عربی به طور پراکنده،این جا وآن جا صورت است گرفته باشد ،اما از آنها چیزی به دست ما نرسیده است( شعرفارسی  تا سال 1100 میلادی انجمن سلطنتی آسیایی،لندن ،1992،ص 42 تا 58)،اقدام یعقوب محرّکی در سرودن  شعر فارسی شد  وآغاز سنتی گردید که سامانیان ،پیشرو ان راستین  رستاخیز ادبی ایران ،آن را برگرفته و کسترش دادند." ( یارشاطر،احسان،رستاخیز ایران  و ظهور زبان و ادبیات  ملی ،ایرانشناسی ، شماره 50، تابستان 1380 ،ص 273 تا288)

از آنجا که اهمیت سخن و کار یعقوب و ابعاد سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آن کمتر مورد بحث قرار گرفته است، ما در این مقاله بر آنیم تا با تجزیه و تحلیل گفتار مؤلف تاریخ سیستان، اهمیت "اندر یافتن  زبان فارسى" و "تولد رسمی شعر فارسى" را بازنماییم و سهم توده مردم را در رسمیت بخشیدن به زبان مادرى خود و استفاده از آن به عنوان قائمه فرهنگى و ملى استقلال سیاسى و اجتماعى ایران که حدود یک قرن بعد به وسیله فردوسى به کمال مى رسد، مورد بحث و گفت‏وگو قرار دهیم:

    1- بنابر آنچه از گفته مؤلف تاریخ سیستان برمى آید؛ چون یعقوب به قدرت مى رسد بنابر رسمى متداول، شاعران، این امیر فاتح را به زبان تازى ستایش مى کنند، زیرا "بدان روزگار نامه پارسى نبود".

 مى دانیم که تا روزگار یعقوب، زبان رسمى و مکاتبه‏اى حکومت، عربى بود و طبعا زبان فارسى مکتوب جایى در سلسله‏مراتب قدرت و حکومت نداشت، اما معنى این سخن آن نیست که مردم ایران هم به فارسى سخن نمى گفتند، چه "زبان اندریافتنى" مردم ما همان زبان مردم ایران در روزگار ساسانى بود که با تحولات دستورى، واژگانى و صوتى که مخصوصا در مواجهه با زبان عربى در دوره اسلامى پیدا کرده بود، همچنان به حیات خود ادامه مى داد و وسیله تفهیم و تفاهم مردم با یکدیگر و زبان سرودن اشعار و ترانه هاى محلى و عامیانه بود و اگرچه ایرانیان در همین دوران خط عربى را براى نگارش مقاصد خود به زبان فارسى، در استخدام درآورده بودند، اما به دلایل مختلف که مهمترین آنها فقدان حکومت ملى ایرانى بود، هنوز کاربرد ادب شفاهى این زبان، قوى‏تر از صورتهاى کتبى آن بود، و همان  است که به قول  تاریخ سیستان : "تا پارسیان بودند، سخن پیش ایشان به رود گفتندى، بر طریق خسروانى..." شاهد این مدعا آن است که "در بصره کودکانى چند که گویا همه فارسى‏زبان بودند، بر یزیدبن مفرّغ گرد آمده بودند، ابن‏زیاد یزید را نبیذ شیرین و بشرم... خورانیده بود و خوک و گربه‏اى را با وى به یک ریسمان بسته و دستور داده بود تا در شهر بصره او را با حالى نزار بگردانند، کودکان از یزید مى پرسیدند، این چیست؟ و او به پارسى پاسخ مى داد:

آب است و نبیذ است،

عصارات زبیب است،

سمیّه روسپیذ است‏

 و مردم بلخ در هجو اسدبن عبداللّه (108 ه'.ق) شعر هایى به لهجه محلى سروده بودند و کودکان آن هجاها را مى خواندند:

از ختلان آمذیه‏

برو تباه آمذیه‏

آواره باز آمذیه‏

بیدل فراز آمذیه...

 نمونه این اشعار فارسى محلى- یا همان سخن تصنیف واره ای  که به رود گفتندى، بر طریق خسروانى،- در متون تاریخى و ادبى مختلف از دوره اسلامى تا دوره یعقوب بسیار ،وجود داردو نشان مى دهد که مردم ما ادب غیررسمى خود راکه گاهی تصنیف به زبان فارسى داشتندو گهگاه مخصوصا در تصنیفهایی  به زبان محلى خود براى مقاصد سیاسى و اجتماعى، بخصوص در مقابله با حاکمان عرب، استفاده مى کردند و این قبیل اشعار و ترانه‏ها و ضرب‏المثلهاى فارسى و محلى در میان مردم محبوبیت و شهرت فراوان داشت واغلب به صورت شعر واره های موزون هجایی در گوشه و کنار کشور، عرضه می شد که بتدریج به در حال تبدیل وزنهای عروضی نزدیک می شدند وبتدریج وزنهای هجایی آنها  تا زمان فرمانرروایی یعقوب لیث به وزنهای عروضی نزدیک می شد وبه چنان ظرفیتی رسیده بود که می توانسست با اعتراض یعقوب به عربی سرایی شاعران به سادگی به خلق اشعار عروضی به وسیله ی شاعرانی چون حنظله ی باد غیسی ئ دیگران بینجامدو به عنوان نخستین شعر های فارسی دری به رسمیت شناخته شود و آغاز گر دورانی نو در ادب قرن سوم و راهگشای سخنوران پارسی گوی آینده باشد  .

پیش از که به ذکر تحولاتی که باظهور شعرفارسی دردوران یعقوب رخ داد ،اشاره کنیم ،لازم است به این مسأله بپردازیم که وزن هجایی و عروضی چیست و قالبهای شعر فارسی  ،چه ارتباطی با  وزن وقافیه دارند:

اغلب ادیبان  قالبهاى موجود شعر فارسى را در یک چهارچوب  قراردادى می پذیرند و عقیده دارند که از ترکیب واجتماع وزن و قافیه و ردیف، قالب شعر به وجود مى‏آید و دلیل تغییرات قوالب را نیز این مى‏دانند که اندیشه  و الفاظ و وزنها و قافیه‏ها بنا به احتیاج و ذوق شاعر و حال و مقام وی، تغییر مى‏کند و بنابراین قوالب متفاوت شعرپدیدار مى‏گردد.مرولیث را شکست داده بود ، اورا به حکومت خراسان گماشت  وفرمان اسماعیل از سیر دریا درشمال  تا مرزهای هند  در افغانستان امروز  روان شد  و سامانیان توانستند

شعر به لحاظ وزن بر سه گونه است:

1ـ شعر آهنگین: آن است که در دو قرینه تنها رعایت آهنگ بشود و هم وزن بودن و یک اندازه بودن تعداد هجاها شرط نباشد. شعر با این نوع وزن، قدیمترین نوع شعرهاست و نمونه‏هاى آن
عبارتست از سرودهاى ودا و مهاباراتا و رامایانا از آثار هندوان و زبور داوود و متن عربى سفر ایوب و ایلیاد و ادیسه هومر شاعر باستانى یونان و قسمتهایى از اوستا.

2ـ شعر هجایى (Sylabic meter): به شعرهایى مى‏گویند که قرینه‏ها از نظر تعداد هجاها با هم برابر باشند ولى بلندى و کوتاهى هجاها رعایت نشود؛ چه بسا که هجاهاى بلند در مقابل  هجاهاى کوتاه قرار گیرند.
گاثه‏هاى زردشت و یشتها، شعر هجایى است. شعر هجایى در زبان پهلوى نیز معمول بوده و پس ازاسلام نیز تا مدتى ادامه داشته است و به قول ریپکا درین نوع شعر، مبنا بر شماره هجاهاست و
کیفیت هجاها در آن مطرح نیست و بنا به نظر هنینگ مصرعها داراى قافیه و مبتنى بر تکیه است.(ر.ک. ریپکا ص. 217)

3ـ شعر عروضى: که کامل شده شعر هجایى قدیم است، سه شرط اصلى دارد که عبارتند از:

     الف‏ـ برابر بودن تعداد هجاها.

     ب‏ـ قرارگرفتن هجاهاى کوتاه در برابر هجاهاى کوتاه و هجاهاى بلند در برابر هجاهاى بلند.

     ج‏ـ رعایت قافیه.

از سه شرط یاد شده، دو شرط اول به وزن مربوط مى‏شود.(12)

اگر به رسم زبانشناسان، زبانهاى ایرانى را به سه دوره تقسیم کنیم (ایران باستان، میانه و جدید) مى‏توانیم براى شعر دوره نخستین، قسمتهایى از اوستا را شاهد بیاوریم و براى
دوره دوم ـ از سه قرن پیش از میلاد مسیح تا قرن هفتم میلادى که مصادف با ظهور اسلام است و حتی تا قرن نهم میلادى و آثارى را که به زبان پهلوى به وجود آمده است نیز جزء این مرحله به حساب ‏آوریم ، براى مرحله سوم آثار منظوم درى را باید مثال آورد که ظاهرا کهن‏ترین شعرموجودآن ، پس از اسلام، سرود مردم بخاراست.(12)

     «ناقدان ادبى ایران در عهد اسلامى و تذکره نویسان فارسى که معمولاً تاریخ شعر ما را از دوره اسلامى آغاز مى‏کنند، شعر ایران پیش از این تاریخ را سرودها و کلمات و گاه نثرى مى‏دانند که با راهها و آهنگهاى موسیقى همراه بوده است و آنان که شعر فارسى را محصول دوره اسلامى نمى‏دانند، یک بیت پهلوى هفت هجائى را که در اوائل دوره اسلامى یا پیش از آن به بهرام پنجم ملقب به گور (جلوس:420 ـ 438 میلادى) نسبت داده مى‏شد با برگردانیدن آن به پارسى درى و افزایش چند کلمه عربى و فارسى بر آن به صورتهاى مختلف عروضى در آورده»(13) و آنرا نخستین شعر فارسى دانسته‏اند.

صورت قدیم:

«من اوم شیرى شلنبک

او من اوم ببری یلک

»

صورت جدید:

«منم آن پیل دمان و

منم آن شیر یله

نام من بهرام گور،

کنیتم بو جبله

     علت این استنباط، آن است که ادیبان دوره اسلامى ایران، با قالبهاى معین و محدودى از وزنها سروکار داشتند که در هر یک از آنها شماره هجاهاى بلند و کوتاه با نظم دقیق معلوم شده واین همان وزنهایى است که در اصطلاح آنها را اوزان عروضى مى‏نامند و تصور مى‏کنند که از وزنهاى عروضى عرب به وجود آمده است.

 وجود شعر هفت هجایى منسوب به بهرام گور و شعرهایى نظیر آن که در تذکره‏ها، به عنوان نخستین شعرهاى فارسى ذکر شده  است، نمودارى از کمال‏گرایى شعر هجایى به طرف شعر عروضى است و نشان مى‏دهد که هنوز وزن شعر فارسى، به طور کامل تحت تاثیر شعر عربى قرار نگرفته است؛ ولى هر چه بیشتر آثار حمله مسلمانان عرب زبان به ایران ظاهرتر مى‏شود؛ شعر هجایى نیز به شدت بیشترى به سوى عروضى شدن سیر مى‏کند و به تدریج شعر ایرانى،سیماوهیئت تازه‏اى به خود مى‏گیرد و تطبیق آن بر قالبها و مقیاسهاى عروضى، امکان پذیر مى‏گردد.البته نکته قابل اشاره آن است که در شعر پهلوى، گاهى علاوه بر تساوى هجاها، در یک قطعه،تکیه هجاهاى معین و آهنگ واژه‏ها نیز مورد توجه بود و این همان حالتى است که هنوز در شعرهاى ولایتى ایران به ویژه قدیمترین هیئت‏هاى آن، ملاحظه مى‏کنیم(14) و در شعرهاى شاعران دوره عروضى نیز، این قبیل توجهات را به کرات مى‏بینیم. در «المعجم» نیز فهلویاتى ذکر شده است که به سختى مى‏توان نمونه‏هاى قدیم آنها را با وزنهاى عروضى تطبیق داد. (15)

     بدین ترتیب، گروهى عقیده یافته‏اند که وزن عروضى شعر فارسى، اصولاً عربى نیست: «من معتقدم این وزن عروضى به خلاف مشهور اصلاً و مطلقا عربى نیست، حتى دستگاه عروضى خلیل ابن احمد فراهیدى به عقیده من، مقتبس از اوزان پیش از اسلام ایران است، چون مى‏گوینداین خلیل احمد شاهزاده‏اى ایرانى بوده و در کتب رجالى نسب نامه‏اش را نوشته‏اند و بى‏شک با نوازندگان و دستگاههاى موسیقى ایرانى سر و کار داشته، یکى از دلایلش این که، او کتابى داشته بنام الایقاع الایقاعات که البته امروز د ردست ما نیست.» استاد مرحوم احمد على رجایى نوشته‏اند که:«طبع مستقیم و حقیقت جوى ابوریحانى بیرونى در وضع عروض از طرف خلیل بن احمد شک کرده است ودر کتاب تحقیق ماللهند عروض منسوب بدو را، مقتبس از هندوان مى‏داند و به
تفصیل از چگونگى امر و اصطلاحات عروضى هندى و انطباق نسبى آن با اصطلاحات عروضىعربى یاد مى‏کند...»(16)

     نتیجه این که: این اوزان حالات تکامل یافته اوزان قدیمى است، مثلاً اوزان هجایى یا انواع دیگر. در همین باره استاد مرحوم مسعود فرزاد در رساله مبناى ریاضى عروضى فارسى چنین
مى‏نویسد:

     «نتیجه‏اى که مى‏خواهیم بگیریم این است که اگر وزن رباعى داراى اصل ایرانى باشد(و این نکته روشن است که داراى اصل عربى نبوده، واعراب آنرا از ما گرفته‏اند)، مسلم مى‏شود که سیستم عروضى نیز مانند وزن رباعى (که جزء لایتجزاى آن است) داراى اصل ایرانى بوده و از ایران به عربستان رفته، خلاصه کلام این که تا وقتى که مدعیان اقتباس اوزان عروضى ایران ازعرب، به طور مقنعى دوره و نحوه کامل اوزان عرب را به طوری که از همان آغاز ادبیات شعرى در ایران اسلامى مورد استفاده عموم شاعران ایران واقع شده، به ثبوت نرسانیده‏اند، چاره‏اى نداریم جز اینکه یقین داشته باشیم که اوزان خوش آهنگ و بى‏نظیر ما، میزاث مستقیم قبل از اسلام ما بوده و اوزان عروض عرب، اقتباس از سرمشقهاى عروض اصیل ماست که خود نمونه کامل دقت و ظرافت هنرى و عملى در سراسر جهان بوده است و به تمام احتمال همواره نیز خواهد بود.»(17)

     به عقیده این گروه، تطبیق اوزان شعر فارسى بر قالبها و مقیاسهاى عروض و رعایت کردن قواعد و اصطلاحات عروضى عربى، هیچ‏گاه دلیل عربى بودن اوزان شعر فارسى نیست. به عبارت دیگر، شعر فارسى درى به تقلید از وزنهاى عربى ساخته نشده و هیچ‏گونه شباهتى نیز میان وزنهاى عربى و فارسى نیست؛ مگر مواردى که تازى‏گویان، وزنهاى ایرانى را از قبیل بحر متقارب محذوف یا مقصور یا بحر هرج مسدس محذوف و وزن ترانه، از ایرانیان گرفته‏اند. تا این که ایرانیان نیز به تقلید پاره‏اى از وزنهاى مخصوص عربى مبادرت کرده و آنها را از راه تکلف در شعر فارسى وارد کرده باشند.(18) یان ریپکادرباره رابطه وزن شعر فارسى وعربى مى‏نویسد:« به هر تقدیر مسلم است که بر اثر نفوذ شعر عربى، مبانى کهن وزن شعر، کنار گذاشته شده و عروض کمّى جانشین آن گشته که اصولش، تقریبا با وزنهاى کمّى یونانى و رومى، مطابق است، وجه تمایز عروض فارسى درى از عروض کلاسیک: ساختمان عروض، ضرورت حتمى تساوى اوزان در کلیه مصرعهاى یک منظومه واحد، تقریبا فقدان کامل وقف، تصادف دو مصوت در انتهاى یک کلمه و ابتداى کلمه بعد از آن بدون حذف یکى از آنها، قافیه و هجاهاى خیلى دراز است».
(ریپکا؛ تاریخ ادبیات، ص 155) تعداد بحرها بسیار زیاد و همه آنها جز رباعى، برگرفته ازعروض عرب است...اگر چه بعضى از وزنهاى شعر عربى، آن هم متداول ترین و شاخص‏ ترین آنهاـ مثلاً طویل، بسیط، کامل، وافرـ تقریبا در شعر فارسى مورد استعمال ندارد و بر عکس در فارسى فقط وزنهایى به کار مى‏رود که در عربى یا نادر است و یا ابدا استعمال نمى‏شود و علت آن بى شک، اختلاف ساختمان هجاها در زبان فارسى درى و عربى است. ولى در فارسى کلاسیک شاعر حق اختراع وزنهایى جدید را نداشته، مقید به وزنهاى تغییرناپذیر موجود است و نیز به حکم تفاوت هجاهاى فارسى و عربى است که اختیارات شاعرى (ازاحیف) در بحور عروضى به حداقل ممکن مى‏رسد، از طرف دیگر در شعر فارسى درى، هجاهاى دراز رایج شد؛ مانند این بیت مولوى: