دکتر منصوررستگار فسایی
تک بیت یا مفرده سازی در شعر فارسی
فرد، مفرده، که جمع آن مفردات است، عبارت است از بیتى مستقل و واحد که داراى معنى مستقل و بى نیاز از ابیات قبل و بعد است. استاد همایى مىنویسند: گاه ممکن است شاعر تماممقصود خود را در یک بیت تنها، گفته باشد که آن را در اصطلاح شعرا، بیت فرد یا بیت مفرد بهمعنى تک بیت و جمع آن را مفردات گویند.(5)
ممکن است شاعرى به علت محدود بودن موضوع یا تنگى قافیه و یا دنبال نکردن شعر، فقط
بیتى در موضوعى خاص بگوید که معمولاً این قبیل اشعار را در بخش مفردات دیوانها ثبت
مىکنند:
مردى نه به قوت است و شمشیر زنى
آن است که جورى که توانى، نکنى
×××
زآن طفل اشک من همه خون شد که اوفتاد
دوش از دریچه دل و امشب ز بام چشم (عرفى)
د ×××
دلم چو رنگ زلیخا شکسته در خلوت
غمم چو تهمت یوسف دویده در بازار (عرفى)
تک بیت گویى،یکی از نمونه های والای شعر ایجازی است که شاعر می کوشد بیشترین معنا را در کمترین لفظ در آن بگنجاند. این قالب اگرچه معمولاً در تمام دوره هاى ادبیات فارسى معمول بوده است؛ اما اوج آن در دوره ی سبک هندى و از دوره صفویه به بعد است؛
شود زگوشه نشینى فزون رعونت مرد
سگ نشسته زاستاده سرفرازتر است (صائب)
×××
دلم به پاکى دامان غنچه مىلرزد
که بلبلان همه مستند و باغبان تنها (صائب)
×××
عمرا گر خوش گذرد زندگى خضر کم است
ور به سختى گذرد نیم نفس بسیار است
در دوره ی معاصر نیز این قالب مورد توجه برخی از شاعران قرار گرفته است :
تک بیتی هایی از دکتر منصور رستگار فسایی
(لحظه های رستگاری)
با هوای تازه ، می سازیم ما
پس دراین بازی نمی بازیم ما
***
هر که در بند تو می افتد ، رهاست
هر که خاکت می شود، خود کیمیاست
***
گر تهی از خشم و کین بودیم ما
حافظ خلوت نشین بودیم ما
***
امشب شب تولد صدها ستاره بود
برق شهاب ، روشنى جشنواره بود
***
توفان صد دریا به ساحل می برم من
صد ماجرا از بهر یک دل می خرم من
***
فردا ، همیشه نیست در این دریا
می گفت آن شکسته زورق بی فردا
***
ای گریز پا رؤیا، در سکوت این شبها
میهمان چشمم باش، بی بهانه ها، تنها
***
هر چند می روم به حریفان نمی رسم
با پای و دست بسته ، به پایان نمی رسم
***
بسکه در بی پهنه ، گمراهیم ما
راه بی اغاز می خواهیم ما
***
گرچه دیگر در سیاهی نیستیم،
حیف شد عمری که در شب زیستیم
***
رهنورد راه تاریکیم ما
بی خبر از دور و نزدیکیم ما
***
رازی که اشکار است پنهان شدن ندارد
پنهان أشکارا، قفل زبان ندارد
***
خیمه یی ، داریم اندر دست باد
خانه ی اسودگان اباد باد
***
روزگار این است ، بی تابی مکن
نیست رستم مرده ، سهرابی مکن
***
تاسیاوش وار ، پاک و سرکشی
طعمه سودابه های اتشی
***
تا به رزمگه بهرام ، تازیانه اش گم شد
جان فدای میهن کرد، ، پهلوان مردم شد
***
از نگاهت رنگ می گیرد بهار
وز رخت گلگونه جوید لاله زار
***
مرا تنها در این ویرانه ها ، مگذار
مرا در خلوت ایینه جا مگذار
***
در جوانی کار در دست دل است
روز پیری ، کارها با عاقل است
***
بیهوده عمر برسر مستی گذاشتیم
این عقل ِ پیر ،روزِ جوانی نداشتیم
***
یک دم زدن ، قدم زدن عمر کار داشت
هر دم زدن ، هزار قدم ،گیرو دار داشت
***
آن کس که خاک بهر اقامت گزیده بود
طعم گناه ادم و حوا چشیده بود
***
حسرت بود ونبود ندارم
بیمی از این گنبد کبود ندارم
***
اندیشه ای از گنبد دوّار ندارم
زیرا که غم اندک و بسیار ندارم
***
بهار، اینه دارِ عروسِ گلها شد
کلید بخت که گم گشته بود ، پیدا شد
***
هرجا که غروب سرخ رامی بینم
بیمرگی لاله ها ، روا می بینم
***
دل شوره ی خیر و شر به جا خواهد ماند
شب همسفر ستاره ها خواهد ماند
***
من دست و پا شکسته ی این چرخ ناکسم
شرمنده ام که دیر به میخانه می رسم
***
ان کس که گزد لب از پشیمانی
اقرار کند به جهل و نادانی
***
با مُهر شبانه روز باطل شده ایم
چون ماهی مرده روی ساحل شده ایم
***
دیشب غمی به خانه ی دل من سر زد
دیدت که با منی، در دیگر زد
***
بازهم دل بیقراری می کند
گریه چون ابر بهاری می کند
***
بازهم شب گشت و روزم شد سیاه
شد نگاهم بی نصیب ازان نگاه
***
بازهم سوزان شهابی شب شکاف
در پی سیمرغ شد تا کوه قاف
***
قهر کردی تب گریبانم گرفت
بازهم اه تو دامانم گرفت
***
گرچه فریاد من به ماه رسید
باز هم این شب سیاه رسید
***
تا که دستم به دست جام نشد
قصه ی غصه ام تمام نشد
***
خانه ی نوبهآر مهمانی است
کوچه ی اسمان چراغانی است
***
متاعت دلبرا همتا ندارد
مکن حاشا که این حاشا ندارد
***
هر که بود از پاکی خود شرمسار
دامنش شد لکه دار لکه دار
***
سر در کمند دام زبان اوران مباش
ماران گشاده اند دهان ، بی زبان مباش
***
زان نمی گیرد دلم بی او قرار
کاتشی در سینه دارم پایدار
***
عشوه ی چشم سیاهت دیدنی است
خنده های روی ماهت دیدنی است
***
منصور را نخواست که ناحق به دار کرد
داری که بود نوبت کارش ، فرار کرد
***
تا دار می بینم به پا ، جایی من از دور
منصور را بینم که پر می گیرد از گور
***
خواست منصور که سردار شود
دست تقدیر سرِ دارش کرد
***
از بس که داشت بانگ اناالحق شور
نشنید کس جواب انا المنصور (: منم منصور )
***
بس که منصود میل ِ بالا داشت
دار را نردبان خود پنداشت
***
ایا منم ان مرده بر گشته از گور
یا باز منصوری دگر ، گردیده مامور ؟
***
باید چنارها را پیشینه دار کردن
وانگه دوباره منصور بالای دار کردن
***
منصور , انتشار به بالای دار یافت
تا صد هزار چاپِ دگر، انتشار یافت
***
منصور تا به دار شد و افتخار یافت
تا صد هزار سال دگر انتشار یافت
***
پاییز خنده کرد که جنگل تباه شد
امد بهار وباز خزان روسیاه شد
***
چون که منصور نا کجا را دید
دار خود را به دوش عیسی دید
***
سربه داران را مباهی ساختند
دار شان را تخت شاهی ساختند
***
کسی از مادر منصور پرسید
چه زادی ؟ گفت داری بهرِ خورشید
***
هر که دلی طالب دیدار داشت
هرچه که می خواست ، سر ِ دار داشت
***
منصور نام دار ز کاری که کرده بود
شد دار شرمسار زکاری که کرده بود
***
اب توبه نمی کند خاموش
اتش التهاب ان اغوش
***
ماجرای مرا که می دانی :
کشته ی ان شبم که می مانی
***
بوی غریب فاصله می داد ان نگاه
اغاز درد بود، نه پایان اشک و اه
***
دور ترین ره که دل ازار بود
فاصله ی زیر و سر دار بود
***
جان مجنون بهر لیلی ، بیقرار
هست چون منصور ، در بالای دار
***
سر فرازیهای مشهوری خوش است
ماجرای دار منصوری خوش است
***
هرکه دل و دیده ی بیدار داشت
با شب زلف تو سروکار داشت
***
رو به سوی حضرت حق می کنم
دفع شر با خیر مطلق می کنم
***
نام نیک تو نام بهار است
نام خرم ترین لاله زار است
***
گیرم خدا گناه فراموش می کند
من طعم ان ، چگونه فراموش می کنم
***
تاچند می گویی مرا امشب نه ، فردا
کشتی مرا زاین ماجرا ، امشب ، نه فردا
***
شام تلخ بینوایان روز شد
عبرتی از بهر پند اموز شد
***
بر نمی دارد کسی از خواب ، سر
تا ببیندمرگ می کوبد به در
***
راه بهشت خواست نشانم دهد ز دور
در چاله باخت جان و نشان داد راه گور
***
هر جا که باغی هست وگلزاری
پاییز غیر از حرف دشنامی ندارد
***
ما شاعران درد زمان را می نویسیم
پس لرزه ای اسمان را می نویسیم
1ـ شمس قیس رازى: المعجم فى معاییر اشعار العجم، ص 30.
2ـ سرودههاى فرزاد، به اهتمام دکتر منصور رستگار فسایى، نوید شیراز، ص 315.
3ـ همایى، جلالالدین: فنون بلاغت و صناعات ادبى، جلد اوّل ص 93.
4ـ همانجا ص 94.
5ـ همایى، جلالالدین: فنون بلاغت و صناعات ادبى ص 101.
6- منصور رستگار فسایی-1380- انواع شعر فارسی-انتشارات نوید