دکتر حسن انوری و آثارش
دکتر حسن انوری که متولد سال ۱۳۱۲در تکاب است ، استاد زبان و ادبیات فارسی،
مؤلف فرهنگ بزرگ سخن و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. او به
عنوان چهره ماندگار در رشته ادبیات معرفی شده‌است.
تحصیلات:
دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، ۱۳۵۰
کارشناسی ارشد ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، ۱۳۴۶
کارشناسی ادبیات فارسی از دانشگاه تبریز، ۱۳۴۰
آثار :
1-فرهنگ بزرگ سخن، تهران: انتشارات سخن
2-دستور زبان فارسی (با همکاری حسن احمدی گیوی)، تهران: انتشارات فاطمی.
3-راهنمای تدریس فارسی (راهنمای تدریس آموزگاران برای سال های چهارم و پنجم و اول و دوم و سوم راهنمایی).
4-رزمنامه رستم و سهراب (با همکاری جعفر شعار)، ۱۳۶۳.
5-سخن و اندیشه (با همکاری علی‌اصغر خبره‌زاده) تهران: انتشارات توس.
6-صدای سخن عشق، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۷۴
7-غمنامه رستم و سهراب، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۳
8-فارسی، دانشسرای مقدماتی، ۱۳۵۲
9-کتاب فارسی و تاریخ ادبیات
10-کتاب قرائت فارسی برای مدارس
11-گزیده اشعار رودکی (با همکاری جعفر شعار)، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۵
12-گزیده اشعار صائب (با همکاری جعفر شعار و زین‌العابدین مؤتمن)، تهران، نشر بنیاد
13-گزیده بوستان سعدی، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۱
14-گزیده غزلیات سعدی، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۶۹
15=گزیده گلستان سعدی، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۱
16-شوریده و بی‌قرار درباره سعدی و آثار او، تهران، نشر قطره، ۱۳۸۴
تجلیل از دکتر حسن انوری در انجمن اثار و مفاخر*
در این مراسم ابتدا دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ضمن عرض تبریک سالروز ولادت حضرت زهرا (س) و روز زن گفت: در فرهنگ اسلامی، طلب علم و آموختن بر هر مرد و زن مسلمان به طور یکسان واجب است. در طول تاریخ ما به بسیاری از زنانی بر می‌خوریم که علاقه‌مند به علم و دانش و فرهنگ بودند، حتی بعضی از دانشمندان بزرگ همچون ابن‌رشد اندلسی اظهار تأسف می‌کنند که چرا برخی از زنان مثل گیاه در خانه می‌رویند در حالی که زن می‌تواند قاضی و فرمانروا باشد.
وی در ادامه افزود: برخی از زنان در جریان علم و دانش زمان خود قرار می‌گرفتند و بخشی از تاریخ علم و معرفت بشری مرهون آنان است، همچون ریحانه دختر حسین خوارزمی که ابوریحان بیرونی کتاب مهم خود دانشنامه بزرگ نجوم و ستاره‌شناسی یعنی التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را با خواهش و تشویق او به رشته تحریر درآورد. دکتر محقق همچنین از زرین گیس، دختر شمس المعالی یاد کرد که از ابن سینا تقاضا نمود اختلاف طول شهر جرجان را تصحیح کند و ابن سینا این خواهش را اجابت و رساله‌ای بنام آن بانوی علم‌دوست و فرهنگ‌خواه نوشت که ابوریحان در کتاب تحدید نهایات الاماکن خود از آن نام برده است.
شهده دختر ابونصر دینوری که کتاب الاموال ابوعبید قاسم بن سلام که از مهم‌ترین کتابهای اقتصادی اسلامی است، در سال پانصد و شصت و چهار در بغداد بر او قرائت شده و صحت و درستی اخبار و روایات و اسناد آن مورد تصدیق و گواهی او قرار گرفته است. این زن از چنان مقام والایی برخوردار بوده که محدثان اسلامی از او تعبیر به فخرالنساء الشیخیه الصالحه الکاتبه کرده‌اند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با اشاره به زحمات دکتر حسن انوری در عرصه فرهنگ و زبان فارسی اظهار داشت: دکتر انوری یکی از مهم‌ترین فرهنگ‌های فارسی یعنی فرهنگ سخن را با کوشش فراوان در هشت جلد تألیف کرده‌اند که کاری ارزشمند است.
چهره ماندگار زبان و ادب‌فارسی با ابراز خشنودی از اینکه اهالی آذربایجان علاقه زیادی به زبان فارسی دارند و بسیاری از عالمان این خطه خدمات بزرگی به فرهنگ و زبان فارسی نموده‌اند،گفت : دکتر انوری نمونه بارزی از این افراد است. یا آیت الله محمدعلی مدرس تبریزی که می‌گفت اگر چه زبان من به ترکی باز شد ولی با فراگیری الفبا باب علم و ادب و فرهنگ به قلب من باز گردید.
وی در ادامه تصریح کرد که فن فرهنگ‌نویسی در میان مسلمانان رواج داشته است و حتی مهم‌ترین فرهنگ زبان عربی توسط یک ایرانی یعنی مجدالدین فیروزآبادی نوشته شده است.
در ادامه این مراسم دکتر علی اشرف صادقی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: من در سال ۱۳۴۰ در مؤسسه لغت‌نامه دهخدا مشغول به کار بودم و دکتر انوری را از آنجا می‌شناسم. دکتر انوری به تمام معنا، انسانی آزاده است. شخصی غنی و ملایم، دوست‌داشتنی و بسیار خوشفکر. او عدالت دوست و نوع دوست است. علاوه بر این ایشان در داوری بسیار منصف هستند. دکتر انوری از نظر علمی خدمات بسیاری به زبان فارسی کردند.
ایشان سالها استاد دانشگاه تربیت مدرس بودند و شاگردان بسیاری را پرورش دادند و کتابهای بسیاری هم در حوزه زبان فارسی منتشر کردند. ایشان با تألیف فرهنگ سخن به جوانان خدمت بزرگی کردند چرا که فرهنگ‌های پیشین از نظر متد و روش دچار فقر بودند. اولین فرهنگ روشمند زبان فارسی، فرهنگ سخن بود. فرهنگ‌های قبلی، فرهنگ فارسی کهن بودند ولی دکتر انوری تعدادی از جوانان را دور خود جمع و شیوه نامه‌ای را تدوین کرد و یکسره با نیرویی غیر قابل تصور به فعالیت پرداخت.
دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی از دیگر سخنرانان این مراسم بود. وی دکتر انوری را به دلیل توجه به دستور زبان فارسی و فرهنگنامه‌نویسی وی را قابل احترام خواند و گفت: در ساختمان زبان و ادب‌فارسی، دستور زبان حکم اسکلت را دارد. همان‌طور که ساختمان قائم به اسکلت است و در و پنجره و نقاشی و سایر تزئینات بعد از استواری اسکلت امکان ظهور پیدا می‌کنند، در مقوله زبان هم دستور زبان است که به اصل زبان استواری می‌بخشد هرگاه توجه به دستور زبان در جامعه‌ای کم شود، باید احساس خطر کرد. من در سالهای اخیر گاهی چنین احساسی داشتم.
وی در ادامه افزود: تصور می‌کنم اگر به موضوع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری زبان فارسی در کشور مراجعه کنیم و تعداد پایان‌نامه‌هایی را که با موضوع دستور زبان فارسی نوشته می‌شوند با هم مقایسه کنیم، درمی‌یابیم تعداد پایان‌نامه‌های مربوط به دستور زبان کاهش یافته و این، علامت خوبی نیست. این مسأله به نوعی نشان می‌دهد که استادان و دانش‌جویان به نوعی حوصله ندارند وقت خود را صرف دستور زبان کنند.
دکتر انوری، چنین شخصیتی داشتند و سالهای زیادی از عمر عزیز خود را صرف تألیف کتابهای دستور برای دانش‌آموزان مدارس کردند. همینجا یاد می‌کنم از دوست و همکار ارجمند ایشان، مرحوم دکتر حسن احمدی گیوی که آن مرد بزرگ هم آذربایجانی بود و به دستور زبان فارسی عشق می‌ورزید.
حداد عادل در ادامه گفت: بنده اصرار و تاکید دارم بر اینکه در زبان فارسی، همواره فرهنگ‌های متنوعی تألیف شود. من، توجه به فرهنگ لغت را نشانه زنده بودن زبان می‌دانم در زبان انگلیسی تاکنون چند صدفرهنگ زبان تألیف شده است. آقای علمی و دکتر انوری، کاری را در مدت هشت سال به انجام رساندند و فرهنگ بزرگ «سخن» تألیف شد و زبان فارسی، صاحب فرهنگ لغت پاکیزه و روشمندی شد. در اوایل انتشار این فرهنگ، مقام معظم رهبری، در زمان بازدید از نمایشگاه کتاب تهران این فرهنگ را دیدند و خوشحالی خود را از تألیف آن اعلام کردند.
گروهی نزدیک به ۵۰ نفر در گروه فرهنگ‌نویسی دکتر صادقی تألیف یک فرهنگ جامع را بر عهده دارند. مطمئن هستم که قدر فرهنگ دکتر صادقی را دکتر انوری می‌داند و قدر فرهنگ دکتر انوری را دکتر صادقی. تجربه دکتر انوری در کاری که دکتر صادقی، انجام می‌دهد، قطعاً مفید بوده است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه گفت: ما در ایران، وارد دنیایی شده‌ایم که به فرهنگ‌نویسی به عنوان یک علم نگاه می‌شود البته نمی‌خواهیم زحمات پیشینیان را انکار کنیم. هرکاری با نقص شروع می‌شود و سپس به تکامل می‌رسد، بنده از آن جهت که دکتر انوری به دستور زبان فارسی و فرهنگ‌نویسی اهتمام کرده است، احترام زیادی برای ایشان قائلم
دکتر انوری بسیار کم سخن هستند، پرکار و کم‌حرف و در جلسات فرهنگستان معمولاً حرف نمی‌‌زنند. من گاهی با لطایف‌الحیل ایشان را در فرهنگستان به حرف می‌کشم. عجیب هم این است که ایشان نام فرهنگشان را فرهنگ سخن گذاشته‌اند.
حداد عادل در ادامه سخنان خود تاکید کرد: رهبر معظم انقلاب هنگامی که در نمایشگاه کتاب فرهنگ سخن را دیدند، بر آن تأمل کرده و خوشحالی خودشان را از انتشار چنین فرهنگ لغتی اعلام کردند.
در ادامه این مراسم استاد دکتر علی موسوی گرمارودی به قرائت شعری درباره سعدی پرداخت.
دکتر حسن رضایی باغ بیدی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از دیگر سخنرانان این مراسم بود . وی گفت : آقای دکتر محقق از لغت و آقای دکتر حدادعادل از دستوز زبان سخن گفتند. من از بزرگی و سترگی کار تألیف فرهنگ سخن بگویم. یکی از دلائل تألیف فرهنگ‌های زبان فارسی، رواج زبان فارسی در سرزمین‌های غیرفارسی زبان بود تا آنها با این زبان آشنا شوند و زبان را بفهمند. زمان تولد شکسپیر آغاز دوره انگلیسی نو است. عمر زبان فراسی نو سه برابر انگلیسی نو است. آنچه اهمیت تألیف فرهنگ سخن را ز یادتر می‌کند این است که 44 سال طول کشید تا فرهنگ 20 جلدی آکسفورد در قالب فرهنگ موضوعی 2 جلدی تألیف شود، استاد انوری این فرهنگ را در طول 8 سال پدید آورد و برای عموم فارسی‌زبانان منشر ساخت و بعدا 15 فرهنگ از دل فرهنگ سخن پدید آمد.
دکتر توفیق سبحانی معاون علمی و پژوهشی انجمن آثارومفاخر فرهنگی نیز به ذکر خاطراتی از استاد بدیع‌الزمان فروزانفر پرداخت و گفت : مرحوم بدیع الزمان فروزانفر به روایت اکثر شاگردانش مردی شوخ طبع بود.حاضرجوابیها و بدیهه‌گویی‌هایش که زاده طبع ظریف او بود، در یاد و خاطرۀ همۀ شاگردانش به یادگار مانده است.
مرحوم دکتر علی‌محمد حق‌شناس می‌گفت: دوستمان - اتابکی- همیشه دیر به کلاس می‌آمد،کارمند بانک بود و مجبور بود اول کارهای بانک را روبراه کند و بعد به کلاس بیاید. معمولا هم دیر می‌کرد. استاد هم هر بار نگاهی به او می‌کرد و می‌گفت: اتابکی دیر آمدی.اتابکی هم شرمگین عذر می‌خواست، می‌رفت و می‌نشست. اتفاقا یک روز اتابکی زودتر از فروزانفر آمده بود. استاد که وارد شد، اتابکی گفت : استاد! دیر آمدی! فروزانفر نگاهی به او انداخت و سکوتی کرد و گفت فرزند! ما ابوالوقتیم،تو ابن الوقتی!
در سالهای اول تدریس استاد فروزانفر در دانشگاه از قرآن مجید بحث به میان آمد. یکی با گستاخی سوال کرد : آیا از موسیقی هم در قرآن چیزی هست؟ از آنجا که این سوال او مطابق ادب و نزاکت ادا نشد، فروزانفر بلافاصله جواب داد: بله «إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ» و در این حال به جانب دانشجو اشاره کرد و با این جواب فوری ،دانشجوی گستاخ و ایراد گیر به جای خود نشست.
مرحوم دکتر محمدامین ریاحی نقل می کند : یکی از هم‌درسی‌های ما که سالها پیش از ما در رشته تاریخ و جغرافیا لیسانس گرفته بود، مدتی دراز سابقه خدمت داشت و در چند شهرستان ریاست ادارات فرهنگ را یافته بود، حالا آمده بود لیسانس ادبیات هم بگیرد تا بتواند دوره دکتری هم بخواند . آن دوست به مناسبت و بی‌مناسبت تظاهر به داشتن سابقه ریاست‌ها می‌کرد . یک روز استاد درباره افضل‌الدین کاشانی بحث می‌کرد. به اینجا رسید که مزار بابا افضل در روستای مرق کاشان است . استاد نگاه معنا‌داری به او دوخت و گفت : من وقتی که رئیس فرهنگ کاشان بودم، مزار بابا را زیارت کردم . استاد نگاه معنا داری به او دوخت و گفت :آفرین فرزند! خوشا به سعادتت که مزار بابا را زیارت کردی! حالا بگو از آثار بابا چه خواندی؟جواب داد: متاسفانه چیزی نخوانده‌ام استاد فرمود : اگر یک صفحه از رسالات بابا را خوانده بودی ، یا یکی از رباعی‌هایش را به خاطر سپرده بودی ، سعادت بیشتری داشتی!
دکتر سبحانی در ادامه رباعی ای به شادی روان مرحوم فروزانفر و سلامت، سرور و شادابی استاد دکتر حسن انوری از بابا افضل قرائت کرد:
من من نیم،آن کس که منم گوی که کیست
خاموش منم در دهنم گوی که کیست
سر تا قدمم نیست بجز پیرهنی
آن کس که منش پیرهنم گوی که کیست (رباعی107)
این نکته‌ها که عرض شد،پاره پاره‌هاست از بدیهه‌گویی‌های استادی که به قول استاد دکتر احمد مهدوی دامغانی : «هنوز آسمان دانشگاه تهران بر سر چنویی سایه نگسترده است »
معاون علمی و پژوهشی انجمن آثارومفاخر فرهنگی در پایان با ذکر چند خاطره از دکتر انوری از همگان دعوت کرد برای کامل کردن زندگی‌نامه استاد انوری همه خاطراتی را که از ایشان دارند به انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ارائه کنند.
دکتر حسن انوری در این مراسم گفت: من خدمتگزار زبان فارسی هستم اگر چه زبان مادری‌ام آذری است. از زمانی که مادرم شعری از حافظ را به من تفهیم کرد، شیفته زبان فارسی شدم. در دانشکده ادبیات تبریز در حضور استادانی چون ماهیار نوابی ، دکتر رجائی بخارایی دکتر منوچهر مرتضوی، استاد ادیب طوسی و استاد ترجانی زاده و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در حضور استاد بدیع الزمان فروزانفر، استاد جلال‌الدین همائی دکتر ناتل خانلری و دکتر محمد معین و دیگر استادان کم بیش و به قدر استطاعت بار موز زبان فارسی آشنا شدم. در طی بیش از سی سال خدمت در موسسه لعت نامه دهخدا تاریخ زبان فارسی را مرور کردم. وقتی قرار شد در مدت معینی، این فرهنگ را به فرجام برسانم شب و روز خود را در اختیار فرهنگ سخن قرار دادم. اگر بپرسید چرا زبان فارسی برای منِ آذربایجانی مهم است، به شما می‌گویم که زبان فارسی مهم و شایسته دوست داشتن است. روزی زبان بین المللی بوده و از هندوستان تا آسیای صغیر و بالکان زیر سیطره داشته است. دیگر آن که به این زبان آثاری پدید آمده که از شاهکارهای ادبیات جهانی است . چند زبان در دنیا می‌شناسید که در آنها اثری چون شاهنامه،دیوان حافظ و دیوان شمس به وجود آمده باشد. از دیگر مزایای زبان فارسی آن است که عرفان ایرانی را به وجود آوردهاست . به قول دکتر شفیعی کدکنی عرفان و زبان فارسی در مواردی از هم تجزیه ناپذیرند.
فرهنگ پژوه معاصر در ادامه اظهار داشت : تنها من نیستم که شیفته زبان فارسی‌ام. می‌توانم شهادت بدهم که اکثر اهالی آذربایجان زبان فارسی را دوست دارند. در تاریخ نیز سهم آذربایجان در فرهنگ فارسی قابل توجه است. برآورد کرده اند که بیش از شصت در صد استادات زبان فارسی در دانشگاههای کشور از اهالی آذربایجان هستند. در تاریخ نیز سهم آذربایجان در ایجاد آثاری به فارسی به ویژه فرهنگ فارسی شایان توجه است بنده ناچیز در سخنرانی که در بنیاد شهریار تبریز کردم سهم آذربایجان را در فرهنگ نویسی فارسی بررسی کردم و نشان دادم که تعداد زیادی از فرهنگ های فارسی از زیر دست آذربایجانی بیرون آمده است.
وی افزود: فرهنگ به معنی کتاب لغت، یک عنصر مدنی است. ملت‌هایی که به لحاظ علمی سرآمد شدهاند،در عرصه فرهنگ‌نویسی هم تلاش بسیاری کرده‌اند. ناگفته نگذاریم که ایرانیان از قدیمی‌ترین ملت‌هایی هستند که به فرهنگ نویسی پرداخته‌اند. وجود دو فرهنگ به زبان پهلوی نشان از اهمیت موضوع و توجه به این امر دارد یکی از دو فرهنگ، فرهنگی است که گویا در آغاز نامی نداشته و بعدها به فرهنگ پهلوی معروف شده است . نسخه های متعددی از این فرهنگ در دست است حتی یک برگ آن در میان آثار مانوی در تورفان پیدا شده است. در فرهنگ پهلوی واژه‌ها برحسب موضوع طبقه بندی شده است از این جهت سلف فرهنگ های موضوعی است که در دوران اسلامی تالیف شدهاند فرهنگ دیگر بازمانده از زبان پهلوی فرهنگیکه گویا برای حل دشواریهای اوستا تالیف شده بوده است.
اما در دوران اسلامی فرهنگ نویسی دامنه وسیعی پیدا کرد و در دو زمینه پیش رفت: فرهنگ برای زبان عربی و فرهنگ برای زبان فارسی. در عصر ما نیز شادروان دکتر محمد معین در زمان خود با تالیف فرهنگ فارسی در چهار مجلد نیاز اهل کتاب را به واژه های جدید زمان خود بر آورده کرد.
عضو پیوسته زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه زبان در تحول است و فرهنگ نشان دهنده واژگان زبان در مقطع خاص تاریخی است و باید به موازات تحول دگرگون شود و فرهنگ‌های جدید نوشته شود گفت : هر سال در جهان هزاران اختراع به منصه ظهور می‌رسد و در حیطه تفکر بشری هزاران مفهوم ابداع می‌شود. همه اینها اسم می‌خواهند این اسم ها در واقع واژه های جدید هستند که باید وارد فرهنگ های لغت شود. ملتی که فرهنگ روز آمد و مطابق با نیازهای جهان امروز ندارد می‌توان گفت در دنیای امروز زندگی نمی کند نیاز به فرهنگ لغات یک نیاز مبرم مدنی است. در سلسه فرهنگ هایی که بنده سرپرستی کرده ام و به همت انتشارات سخن نشر یافته چند فرهنگ نیز برای کودکان و نوجوانان تهیه شده است آشنا کردن کودکان با کتابهای مرجع در مرحله پیش از دبستان و بعد از آن یکی از عناصر مهم تربیت عمومی به شمار می رود کودکانی که اکنون در دبستان هستند بیست تا سی سال دیگر مصادر امور را اشغال خواهند کرد میزان شایستگی و کارایی آنان در اداره امور بستگی به نوع تربیتی دارد که اکنون از سوی خانواده ها و اولیای آموزش و پرورش درباره آنها اعمال می شود اگر بتوانیم آنان را افرادی کنجکاو و مسئول و دارای اندیشه روشمند بار بیاوریم قطعا در شکل و نوع زندگی اجتماعی و سیاسی کشور تحول شگرف روی خواهد داد تربیت از آشجورهای بسیاری آب می خورد یک جزء بسیار کوچک ولی لازم آن آشنایی کودکان با کتابهای مرجع است شاید امروز با توجه به گسترش اطلاع رسانی و شبکه های رایانه ای به جای کتابهای مرجع بگوییم ابزار مرجع ولی به هر حال مایه اولیه ابزار مرجع کتابهای مرجع است .کتابهای مرجعی که بنده سرپرستی کرده ام به پانزده کتاب رسیدعه که نخستین آنها در 8جلد یکی در 3جلد و سه تای دیگر در دو جلد بقیه در یک جلد از سوی نشر سخن انتشار یافته شانزدهمین کتاب که فرهنگ مترادفات باشد در دست تالیف است.
دکتر انوری در ادامه افزود: زبان در حال تحول است و فرهنگ که نشان‌دهنده واژگان در یک زمان خاص تاریخی است، باید با گذشت زمان دوباره تألیف شود. ملتی که فرهنگ روزآمد و مطابق با نیازهای جهان امروز نداشته باشد، در دنیای امروز زندگی نمی‌کند.
در پایان این مراسم نیز با اهدای لوح تقدیر از استاد انوری تجلیل شد.
*( به نقل از سایت انجمن اثار و مفاخر فرهنگی)